هورا تور
هما نطور که از عنوان این مطلب پیداست میخواهیم در مورد یکی از بناهای تاریخی ایران که در استان زیبای آذربایجان شرقی است صحبت کنیم.اگر به آذربایجان شرقی و شهر زیبای تبریز سفرکردید حتما به ( مسجد کبود) این شهر هم دیدن کنید. در تبریز اگر از هر رهگذری آدرس مسجد کبود یا مسجد جهانشاه یا به قول آذری های تبریز (گوی مچیده) را بگیرید بی شک آدرس این بنای تاریخی و زیبا را سریعا و بدون لحظه ای درنگ به شما نشان می دهند. واقعیت آن است كه هرگز هیچ نوشته و تصویر مجازی نمی تواند همه ی اثر هنری را آن گونه كه باید با همه ی ابعاد آن مورد تحلیل و ارزیابی دقیق قرار دهد و جان اثر را به مخاطب ارائه كند. اما سعی بر آن شده تا در این مقاله به معرفی یک اثر هنری و تاریخی بپردازیم تا شاید انگیزه ای باشد برای بازدید از این مکان تاریخی.
مسجد کبود- مسجد شاه- گوی مسچیده :
یکی از آثار فاخر میراث معماری ایرانی، مسجد کبوددر تبریز می باشد. برای مطالعه و شناخت مسجد کبود تبریز، میتوان اطالعات متنوعی را از منابع مکتوب بهدست آورد، منابعی که در هریک از آنها به طریقی خاص، دربارۀ شگفتیهای هنری و معماری این اثر اظهار نظر شده است. این متن گلچینی از مطالب و مقالات است که در مورد این مسجد تاریخی بیان شده است، و سعی بر آن شده است که افراد پس از مطالعه این مقاله شناخت نسبی از زمان ساخت و نوع معماری، موقعیت جغرافیایی و نحوه دسترسی به این بنای تاریخی را کسب کنند.
این بنا در مرکز شهر تبریز واقع است ویکی از شاهکارهای معماری دوره اسلامی به سبک آذری بشمار می رود. مسجد کبود در اصل، عضوی از یک مجموعۀ معماری بزرگتر به نام مجموعۀ مظفریه بود. این مسجد در زبان محلی ، (گوی مچیده)(مسجد کبود) ودر منابع گاها مسجد جهان شاه نامیده می شود؛ اما در گذشته به مسجد و عمارت مظفریه معروف بوده است این مجموعه عبارت بود از مسجد و خانقاه و صحن و کتابخانه و جز آن که اکنون از آن همه، تنها ویرانه های مسجدی به نام مسجد کبود بازمانده است. مسجد کبود از نمونه های منحصربه فرد معماری کهن ایرانی و تنها بنایی است که از دورۀ فرمانروایی قراقویونلوها در پایتخت آنان، یعنی تبریز، باقی مانده است. زیبایی های معمارانۀ این مسجد چنان جالب و جذاب است که اینک نیز پس از گذشت قرنها و صدماتی که بر کلیت ساختاری آن وارد آمده است، هر انسان صاحب ذوقی را متحیر و مبهوت میسازد. مورخان و جهانگردان مختلفی که در طول تاریخ، از این مسجد ـ چه قبل از ویرانی و چه پس از آن ـ دیدن کرده اند، در وصف آن و تزئیناتاش سخنها بسیار گفته اند. طبق اطلاعات مندرج در کتیبۀ سردر ورودی این مسجد، تاریخ ساخت آن به سال ۸۷۰ ﻫ.ق برمی گردد. به نظرمی رسد که این تاریخ بیانگر زمان اتمام کاشی کاری سردر مسجد بوده و فرایند ساخت آن از چندین سال پیشترشروع شده و در این تاریخ، احداث آن خاتمه یافته است.
از نظر فرمی، مسجد کبود در مقایسه با دیگر مساجد مشهور ایرانی، فاقد میانسراست. برای درک این سخن برای نمونه، میتوان مسجد کبود را با مسجد گوهرشاد مشهد که هر دو در یک دوره ساخته شدهاند، مقایسه کرد. راهکار انتخابی ِ معمار سازندۀ مسجد کبود، سازگاری مطلوبی با وضعیت اقلیمی شهر تبریز (اقلیم سرد کوهستانی) به وجود آورده است، به نحوی که تمام بخشهای این مسجد میتوانستند در فصول مختلف سال، به ایفای نقش عملکردی خود بپردازند.
آنچه در ابتدا به چشم ناظر می خورد، بزرگی و پهنای سردر است. ارتفاع سردر دو برابر پهنای آن است اما خطای چشم در ارزیابی عمودی و افقی آن را مرتفع تر و بلندتر نشان می دهد. سر در با ویژگیهای خاص خود به سه قسمت تقسیم شده است؛ دو پایه بزرگ كه طاق ضربی روی آنها زده شده و در وسط دو پایه محل استقرار درب ورودی است. حاشیه طاق سردر را ستون مارپیچی ممتد تشكیل می دهد.همه هنرها در كار تزیین این سردر به كار گرفته شده است.
سر در اصلی مسجد کبود که این روزها با ذوق دوستداران میراث فرهنگی در حال تعمیر است، با کاشیکاری معرق و کتیبه‌هایی به خط ثلث و تابلو‌هایی با خط کوفی پوشیده شده است. روی این کاشی ها می توانید ردی از سوره‌های قرآن را ببینید که هنوز هم کاملترین نمونه معرق دوران اسلامی‌به شمار می‌روند.سردر اصلی این مسجد که با کاشی‌کاری‌های معرق تزئین شده‌است، کتیبه‌ای دارد به خط رقاع که به سال ۸۷۰ (قمری) نصب شده‌است.
خطوط متنوع كوفي، ثلث، نسخ، نستعليق و طرح هاي دل انگيز اسليمي و تركي با رنگهايي بسيار زيبا اثر خطاط و هنرمند مشهور قرن نهم هجري قمري نعمت الله بن محمد البواب است و سرکاری و نظارت بر ساخت آن با عزالدین بن ملک قاپوچی بوده‌است.
صبوري پژوهشگر مساجد تاريخي ايران نيز درباره مسجد کبود این چنین نظر می دهد: سر در اصلي اين مسجد با کاشي کاري معرق و کتيبه هايي زيبا با خط ثلث و تابلوهايي با خطي کوفي شامل سوره هايي از کلام الله مجيد از کامل ترين نمونه هاي معرق دوران معماري اسلامي به شمار مي رود و در داخل مسجد نيز آنچه همه را مبهوت مي کند آرامگاه داخل مسجد بود که هنرمند با چيره دستي تمام از کاشي هاي لاجوردي ماهرانه استفاده مي کند به طوري که هر بيننده اي را جذب مي کند.
گنبد عظيم اين مسجد دلها را مي ربايد و با دقت در اين گنبد و تقسيم وزن سنگين آن روي پايه هاي متعدد به استفاده از علم مهندسي هندسه از سوي هنرمندان ايراني در دوره تيموريان پي مي بريم و همچنين با دقت در نقشه مسجد کبود در مي يابيم که در احداث اين مسجد از نقشه اي کاملا هندسي و منحصر به فرد استفاده شد که هيچ گونه شباهتي با مساجد احداث شده تيموريان ندارد که تمام مسقف ساخته شده و آب و هواي کوهستاني تبريز چنين تدبيري را ايجاب مي کرد.
صحن مربع شكل، حوضی برای وضو، شبستانهای اطراف برای درس و همچنین پناهگاه مستمندان، مسجد را تشكیل می دادند. در قسمت جلوی صحن و رو به قبله، بنای اصلی مسجد به پا شده كه محوطه ای محصور، پوشیده ومربع شكل است.
تنوع و ظرافت کاشی کاری و انواع خطوط به کار رفته در آن و بخصوص به دلیل رنگ لاجوردی کاشی‌کاری‌های معرق آن سبب شده‌است که به «فیروزهٔ اسلام» شهرت یابد. خصوصیات بارز و شهرت وافر مسجد کبود با معماری ویژه تلفیــقی و اعـــجاب انگیز آن بیشتر به خاطر کاشیکاری معرق و تلفیق آجر و کاشی ، اجرای نقوش پرکار و در حد اعجاز آن می باشد، که زینت بخش سطوح داخلی و خارجی بنا بوده است. در متن کتیبه برجسته سر درب باشکوه و پر نقش و نگار آن، عمارت مظفریه و نیز نام نعمت الله بن محمد البواب ، خطاط و احتمالا” طراح نقوش که از هنرمندان برجسته خوشنویسی آذربایجان بوده،درج شده است
آرامگاه داخل مسجد:
در آرامگاه بنا کاشی‌های شش ضلعی لاجوردی به چشم می خورد که در کنار تخته سنگ‌های مرمر و کتیبه‌هایی حجاری شده به نقوش اسلیمی ظریف جلوه خاصی پیدا کرده اند. ديواره آرامگاه با سنگ هاي عظيم مرمرين به ارتفاع ۱۶۰ سانتي متر با كتيبه هاي حجاري شده مشتمل بر آياتي از قرآن کريم که با خط ثلث در زمينه اسليمي ظريف و هنرمندانه اي مزين شده است. ستفاده از كاشي هاي لاجوردي در طرحي استثنايي براي تزيين آرامگاه نشان از قريحه والاي هنرمندان قرن نهم هجري دارد كه توانسته اند با بكارگيري كاشي هاي شش ضلعي ساده آنچنان زيبايي و وقاري را در يک بنا تجسم ببخشند كه بي‌همتاست.
مسجد کبود دارای دو مناره باریک و بلند در منتهی الیه شرق و غرب ضلع شمالی بوده است، در پشت درب ورودی به شبستان بزرگ ، یک بیت شعر فارسی به خط ثلث نوشته شده بدین مضمون :
کردار بیار و گرد گفتار مگرد چون کرده شود ، کار بگوید که که کر
سقف بنا :
از قسمتهاي ديدنی اين مسجد قسمتی از سقف است که طلا و لاجورد با يکديگر کار شده است و در نوع خود بي نظير است. در داخل مسجد قسمت شبستان کوچک سردابي است که در آن جاي دو آرامگاه است که احتمال مي‌دهند از آن جهانشاه و همسرش باشد زيرا در روايات تاريخي آمده است که جنازه جهانشاه پس از کشته شدن به اين مسجد منتقل و دفن شده است. گرچه اين گورها در حال حاضر خالي هستند.
پایه های سقف ضربی آن بر روی چهار پایه یك محوطه مربع شكل قرار دارد. بالای این بنا گنبدی قرار داشت كه از آجر ساخته شده بود، كه ریخته است. تزیینات دل انگیز و زیبای متنوع به داخل مسجد اختصاص دارد.كف مسجد كاشیهای براق داشت. شبستان بزرگ محاط به رواق های به هم پیوسته است و از سه سو با طاقنماهایی به رواقهای اطراف خود ارتباط دارد. این شبستان با سقفی ضربی پوشیده شده است تنها خصوصیت جالب این گنبد ساخت آن برروی چهارپایه مربعی است كه این مربع خود به خود به تقارن و تجانس در درون مسجد می انجامد لذا عظمت و زیبایی مسجد را كه طی قرون مختلف به نامهای مختلف خوانده شده است باید به لحاظ معماری خاص آن دانست.
گنبد مسجد کبود تبریز
- گنبد مسجد کبود تبریز
مرمت و تعمیر بنا:
در مورد بناهای تاریخی،همواره هدف اصلی و اساسی مرمت است. روش كار در مرمت مسجد كبود به این صورت می باشد كه قسمتهای تخریب شده بعد از اینكه زیر سازی و سفید كاری گردید طرحها و كتیبه ها وامثال اینها بازیابی شده و سپس بر روی دیوار منتقل می شود و بعد از شیارزنی،دور خطوط رنگ آمیزی شده و در انتها با لایه پارالویید تثبیت می شود.
از سال ۱۳۷۶ مرمت نقش و نگار و از آبان ماه ۱۳۷۷ مرمت كتیبه ها آغاز و تا به حال نیز ادامه داشته است. در شبستان اصلی چهار پایه كتیبه های هفت پایه تكمیل و دوباره نویسی شده است. طرحهای گره بندی اضلاع هر پایه تقریبا ۶۰%مرمت شده است.
چهار گوشه شبستان اصلی ۹۰% مرمت شده است.كتیبه های فوقانی لچك و ترنج نیز ۷۰%مرمت شده است. بقیه كار به صورت كادر بندی پیشرفته است.كاشیهای شش گوشه لانه زنبوری به كار رفته در شبستان كوچك تقریبا ۲۰% به صورت نقاشی مرمت شده است.
آدرس، ساعات بازدید ،نحوه بازدید ازمسجد کبود:
خیابان امام، مابین خیابان خاقانی و چهارراه منصور، جنب بوستان خاقانی
زمان بازدید: تابستان ۹ الی ۲۰ و زمستان ها ۸ الی ۱۷
بلیط ورودی : دارد
نزدیکترین جاذبه های گردشگری : موزه آذربایجان، موزه استاد شهریار، موزه سنجش، خانه های تاریخی که در مقصودیه وکوچه صدر واقع شده اند.
پیشنهاد ویژه: بازدید مقبره های جهان شاه و همسرش جان بیگم خاتون را از دست ندهید٬ بازدید کنندگان بعضا متوجه آن نمی شوند.
نحوه دسترسی: اتوبوس های BRT ٬ تاکسی و پیاده
امکانات دسترسی به وسایل نقلیه : دارد
دستشویی اقامتگاه ،رستوران، بوفه، دستشویی : دارد
گروه هوراتور امیدوار است بعد از خواندن این مطالب ترغیب شوید و به شهر تبریز سفر کنید و در برنامه گردشگری و بازدید از شهر تبریز حتما به این بنای تاریخی سری بزنید. سفر خوبی داشته باشید.
منابع متن و تصاویر:
فصلنامه پژوهشهای قطب علمی معمایر اسلامی – ریخت شناسی معماری مسجد کبود تبریز، توسط (محمد باقر کبیر صابر- حامد مظاهریان – مهناز پیروی) – ویکی پدیا-
fardanews.ir
karnaval.ir
memari98.ir
article.tebyan.net
tripyar.com
makanbin.ir
