خانه سلماسی تبریز (موزه سنجش)

معماری هر سرزمین جلوه ای از فرهنگ آن مرز و بوم است. معماری ایران نیز آیینۀ فرهنگ ایرانیان است؛ میتوان مختصات فرهنگ ایرانی را در معماری غنی و پربار ایرانی جستجو کرد و برعکس. در این میان، خانه قدیمی ترین و نزدیکترین مکان و ملجأ زندگی آدمی است و یکی از مظاهر گویای پیوند معماری و فرهنگ آن مرز و بوم به شمار می رود. خانه های تاریخی تبریز به د لیل موقعیت ممتاز این شهر بویژه د ر د وران حکومت قاجار از نظر شمار و ثبت وقایع تاریخی در کشور بی نظیر است.  خانه سلماسی متعلق به اوائل حکومت قاجاریه و توسط خاندان حیدرزاده احداث و توسط خانواده سلماسی از خانواده های قدیمی تبریزی توسعه و تکمیل شده است. ساختمان قدیمی س لماسی که بیش از ۱۶۰ سال قدمت دارد. با هوراتور همراه شوید تا نگاهی داشته باشیم به این خانه قدیمی که موزه سنجش در این خانه قرار دارد.

نگاهی کلی به معماری خانه سلماسی تبریز

ساختمان شامل سردر با کاربندی آجری و هشتی و راهرو ورودی حوضخانه، طنبی سه دری بزرگ در شمال و طنبی های (نشیمن) جانبی در اضلاع شرقی و غربی، آب انبار و حیاط باغچه است. این قطعه بیرونی ساختمان اصلی است. ستونهای ایوانها دارای سرستون گچبری است. ساختمان اندرونی در سالهای پیش تفکیک و نوسازی شده است. بخش اصلی ساختمان در ضلع شمالی حیاط واقع شده است. اضلاع غربی و شرقی نیز دارای تأسیسات و اتاقهای نشیمن است. در ورودی های جانبی طنبی (نشیمن) غربی دو ایوان ستوندار اضافه شده است. کل ساختمان در سه ضلع حیاط و دو طبقه است.طبقه زیرین طنبی شمالی به حوضخانه و نشیمن تابستانی اختصاص داده شده از بقیه زیرزمین ها برای مطبخ-آب انبار و انباری و … استفاده می شده است.

 مصالح بکار رفته در بنا شامل سنگ و ساروج در پی ها، دیوارهای زیرزمین ترکیبی از سنگ و آجر (تفلیسی) و دیوارهای طبقه فوقانی (همکف) خشتی است. بنا دارای تذهیب در کمره اتاق، دور طاقچه ها، سقف ها و شومینه هاست. سقف طنبی شمالی و نمای شمالی ساختمان از داخل حیاط دارای گچبری همراه با آینه کاری است. پنجره های آن اروسی با شیشه رنگی-کاربندی سردر با گچ و آجر به فرم قندیل است. طاق هشتی خوانچه پوش آجر با بند برجسته و سقف حوضخانه طاق چهاربخش است.

بعد ازآشنایی  کلی این خانه قدیمی ، نگاهی داریم به تک تک عناصر و فضا های تشکیل دهنده این بنا:

ورودی (سردر و هشتی)

سردر رفیع و مزین ؛ سکوهایی در طرفین ورودی (پاخور)؛ سقفی طاقپوش و دیوارهای آجری هشتی؛ ورودی طی سلسله مراتبی سه مرحله ای به فضای پیش ورودی، هشتی بزرگ و هشتی کوچک هدایت میکند؛ هشتیها به اصطبل و بخشهای اندرونی و بیرونی راه دارند.آجرکاری سردر؛ کاربندی در سقف پیش ورودی؛ طاق نماها و آجرکاری های جدارههای داخلی هشتی از زیبایی های معماری این خانه محسوب می شود. این فضا جهت ورودی اصلی خانه فضای تقسیمی ایجاد کرده است که الگوی ورود به خانه را تنظیم میکند و فرد را به فضاهای مختلف خانه هدایت میکند.

حیاط ها

حیاط بیرونی:  دیوارهای احاطه کننده که در سه وجه حیاط نماهای خارجی اتاقهای اطراف است؛ دو ایوانچه در طرفین طنبی شرقی؛ ورودی اصلی   می باشد.

حیاط اندرونی: دیوارهای احاطه کننده که در وجه شمالی نمای خارجی اتاقها است؛ درهای ارتباطی درون دیوارها که ارتباط بین حیاطها را تأمین میکند. حیاطها تأمین کننده  ارتباط بین فضاهای اطراف حیاط و بین خانه ها؛ بازی کودکان؛ استراحت عصرگاهی در تابستان؛ تهیه و آماده سازی آذوقه برای زمستان؛ شستشوی فرش و پشم و … . بوده است.

طنبی شمالی (اصلی) اتاقها

استقرار در محور بنا و دارای سقفی به ارتفاع دو طبقه، و ارسی بزرگ که موجب تشخص این فضا شده است؛ وجود یک پستو و راهروی اتاق کلهای در طرفین فضا که موجب ایجاد فضای شاهنشین شده است؛ همجواری با نمازخانه را در این معماری می بینیم.

ارسی بزرگ با شیشه های رنگین؛ چراغدانها و بخاری دیواری مزین و نقاشی شده؛ گچبری دیوارها؛ نقاشی ازارهها؛ آینه کاری سقف؛ انواع لامپها و لاله ای ها  و ظروف نفیس که در طاقچه ها و رف ها گذاشته میشد؛ آویزهای سقفی؛ فرش، زیرانداز و پشتی برای نشستن و تکیه دادن مهمانان بوده است. شیشه ها و چوب ارسی از روسیه و اروپای شرقی وارد میشد و ارزش مادی بسیار داشت؛ لذا محافظت از آن الزام بود که در این خانه به جای ایوان ستوندار معمول در خانه های تبریز، به وسیلۀ یک پنجرۀ ساده به عنوان لایهٔ محافظتی بر روی ارسی از آن محافظت شده است.  در این اتاقها پذیرایی از مهمانانی که به قصد دیدار یا به مناسبتهای مختلف چون اعیاد و جشنها و عزاداری و … آمده بوده انجام میشد؛ شب نشینی های زمستان. در طنبی اصلی پذیرایی از مهمانان جنبهای رسمی تر داشت صورت می پذیرفت.

طنبی شرقی (فرعی)

فضایی پیش آمده با سقفی بلند که توسط دو ایوانچۀ کوچک دربر گرفته شده است؛ همجواری با تالار پذیرایی و اتاق استراحت نیم روزی مهمانان. دارای دو ورودی مجزا با فضای پیش ورودی. سه پنجرۀ بزرگ با شیشه های رنگی؛ گچبری دیوارها؛ طاق نماها؛ چراغ دانهای نقاشی شده؛ ظروف و اشیای درون طاقچه ها؛ فرش، زیرانداز و پشتی از مواردی است که در این قسمت از خانه وجود  دارد.

اتاق پذیرایی

فضایی کشیده در میان دو طنبی؛ فضایی با ورود مستقیم از حیاط، چون پیش ورودی برای طنبی شرقی، است. در و دو پنجره با قاب چوبی؛ ظروف و چراغهای درون طاقچه ها؛ طاق نماها؛ فرش، زیرانداز و پشتی؛ سماور و اسباب پذیرایی مختصر برای پذیرایی از مهمانان نشسته در طنبی ها. اطعام نذری در مناسبتهای مختلف؛ پذیرایی از مهمانان  صورت می گرفت.

نمازخانه

اتاقی کوچک  است که در میان اتاق  پذیرایی و طنبی شمالی قرار گرفته است. یک پنجرۀ بزرگ با شیشه های رنگی؛ گچیری و نقاشی بخاری دیواری آجری بزرگ؛ نقاشی ازارهها، ظروف و چراغهای نفیس در طاقچه ها، فرش، زیرانداز و پشتی به چشم می خورد و نماز جماعت در این مکان بر پا می شده است.

 اتاق های نشیمن (دمدستی)

مجموعه ای است که در بخش غربی بنای بیرونی؛ اتاقهای اندرونی قرار دارد. پنجره هایی با قاب چوبی؛ بخاریهای دیواری؛ ظروف و چراغهای درون طاقچه ها؛ فرش زیرانداز و پشتی؛ صندوقچه های چوبی؛ کرسی در فصل سرما بهترین حس و حال را به بیننده انتقال میدهد. در این اتاق ها انجام فعالیتهای مختلف مانند خوابیدن، غذا خوردن، استراحت، گرد آمدن اعضای خانواده، و پذیرایی غیر رسمی و خودمانی از مهمانان صورت میپذیرفت.

اتاق های کله ای

 اتاق هایی در طبقۀ اول، در باالای ورودی اصلی و طرفین طنبی شمالی، با دسترسی محدود  به ویژه برای اتاق شرقی. پنجرههایی با قاب چوبی . بخاریهای دیواری؛ ظروف و چراغهای در طاقچه ها؛ فرش زیرانداز و پشتی قرار داشت. خواب و استراحت مهمان؛ فضای خصوصی برای اعضای خانواده. استقرار نوکر خانه در اتاق باالایی ورودی از کاربرد این فضا بوده است.

 اتاق استراحت مهمان

اتاقی در گوشۀ جنوب شرقی با ورودی مستقیم از حیاط، همچون پیش ورودی برای طنبی شرقی است. در و دو پنجره با قاب چوبی؛ ظروف و چراغهای درون طاقچه ها؛ فرش، زیرانداز و پشتی از مواردی است که در این اتاق وجود داشته است. استراحت نیمروزی مهمانان؛ تأمین ارتباط طنبی شرقی با حیاط از موارد استفاده این اتاق  بوده است.

 راهروها

پیش ورودی که چون فضای تقسیم به اناقهای طرفین هدایت میکند و مانع از ورود مستقیم به اتاقها میشود. ظروف و اشیای مورد نیاز در طاقچه ها؛ فرش و گاهی پشتی  در این فضای نسبتا باریک وجود داشته است. وظیفه این  محل تأمین ارتباط میان اتاقها با حیاط؛ مکث پیش از ورود به اتاقها می باشد.

 پستوها

فضاهایی کوچک در پشت و گوشههای اتاقها  قرار داشت. در این قسمت  اثاث و موادی که به طور موقت در پستو گنجانده می شد مانند ملزومات خواب، خشکبار و …  نگهداری و ذخیرۀ موقت چیزهایی که استفادۀ روزانه دارد و الزام نیست  که در معرض دید باشد.

زیرزمین ها (فضاهای عمومی)

 سازۀ آجری با سقف طاق پوش و جرزهای قطور که فضایی تودرتو و پیوسته ایجاد کرده است؛ زیرزمین تمام زیربنای بناهای ساخته شده در اندرونی و بیرونی را شامل میشود.

خمره ها و کوزه هایی مسی و سفالی (کوپ) که مواد خوراکی چون حبوبات و روغن و گوشت قرمه در آنها نگهداری میشد و در چارچوبی چوبی (خره چی) جا داده میشدند. محفظه ای سیلو مانند (کندوی آرد) در زیرزمین اندرونی که آرد در آن ذخیره می شد.

انبار کردن مواد غذایی، ظروف و اسباب، و … . آویزان کردن انگورها (میالخ) از طناب هایی که در زیرزمین اندرونی کشیده شده بود، برای خشک کردن انگور و تهیۀ کشمش از این مکان استفاده میشد.

حوضخانه

 فضایی چلیپایی شکل و طاقرپوش در زیرزمین، زیر طنبی شمالی از معماری خاص این خانه ها در آن زمان به شمار می رود. حوض بزرگ میانی؛ طاقچه ها و ظروف و لامپاهای درون آنها؛ آجرکاری سقف و دیوارها به چشم می خورد.  از کاربرد این فضا می توان استراحت در عصرهای تابستان؛ استفاده از آب حوض در زمستان؛ محافظت از گلدانهای حیاط در زمستان نام برد.

مطبخ

در شرق زیرزمین بیرونی، در ارتباط با انبار آذوقه و آبانبار؛ فضاهای ایجاد شده برای اجاقها و نگهداری ظروف و مواد مورد نیاز استفاده میشد. دودکشها و اجاقهای آجری؛ ظروف و مواد مورد نیاز برای پخت وپزدر مطبخ دیده میشود. آشپزی، پخت انواع شیرینی و مربا و سایر مخلفات در این مکان استفاده میشد.

آب انبارها

فضاهایی که در آب انبارها به چشم میخورد  طاق گهواره ای و جرزهای قطور در زیرزمین های شرقی و غربی بنا؛ می باشد . شیر آب و حوضی کوچک در زیر آن دیده می شود.از آب آبانبار برای پخت وپز، آشامیدن و نظافت استفاده میشد.

 تنورخانه

فضایی در جنوب زیرزمین غربی که گاهی به عنوان مطبخ اندرونی از آن استفاده میشد. در تنور؛ اسباب پخت نان؛ میزی چوبی برای گذاشتن نانها بر روی آن و حفاظت از نانها بوده است.از تنور خانه پخت نان در چند روز پی درپی برای استفادۀ چندماهه توسط نان پزانی که به این کار گماشته میشدند استفاده میشد.

 اصطبل

فضایی در زیرزمین بیرونی، در ارتباط با اصطبل ورودی اصلی. ملزوماتی چون زین و یراق در آنجا وجود داشت و  مراقبت و تیمار اسب ها در آنجا استفاده میشد.

 حمام

فضایی مختصر در زیرزمین اندرونی. اجاق هیزمی و ملزومات حمام وجود داشته است.

موزه سنجش تبریز

قطعا گردآوری برخی از ابزار و ادوات قدیمی سنجش در یک مجموعه می تواند حاصل روشنگری و نحوه ایجاد و تکامل چنین فناوری کیفی توسط گذشتگان باشد. در موزه سنجش انواع ادوات مقیاس توزین از قبیل ترازوهای ظریف زرگری تا قپانهای بزرگ میادین بار مربوط به قرون گذشته، سنگ وزنه ها و پیمانه های نفتی، وسایل مربوط به علم نجوم و اختر شناسی مانند اسطرلاب و کره سماوی، ابزارهای سنجش مربوط به علم هواشناسی و قطب نماها و سایر مقیاس های دیگر به نمایش گذاشته شده است. موزه سنجش تلاش کرده بخشی از این گونه ابزار آلات را در معرض تماشای مردم و پژوهشگران قرار دهد. این موزه در فضای دل انگیز خانه تاریخی سلماسی تبریز، مربوط به دوره قاجاریه به وجود آمده به شماره ۱۸۶۲ در آثار ملی کشور ثبت گردیده است.

هدف از ایجاد موزه سنجش این است که بخشی از این گونه ابزار آلات را در معرض تماشای مردم و پژوهشگران قرار دهد تا افراد با دیدن این اشیاء با ابزار سنجش زمانهای گذشته آشنا شوند. این موزه دیدنی در فضای قدیمی و خاطره انگیز  خانه تاریخی سلماسی تبریز، بنا شده در دوره قاجار و ثبت شده در آثار ملی کشور (به شماره ۱۸۶۲) تاسیس شده است.

 دیدنیهای موجود در موزه سنجش

تنه درخت ۵ میلیون ساله در موزه سنجش تبریز

تنه یک درخت با قدمت پنج میلیون سال در موزه سنجش شهر تبریز نگهداری می‌شود. موزه سنجش تبریز به عنوان یکی از موزه‌های غنی کلانشهر تبریز، گنجینه‌های ناشناخته ارزشمندی را در خود جای داده که تنه درخت پنج میلیون ساله یکی از آنها است.  این تنه درخت متعلق به دوره پلیوسن از دوران سنوزوئیک آخرین دوره زمین‌شناسی بوده، یکسال پیش از سوی یک زمین شناس محلی در پارس‌آباد مغان، خریداری و به تبریز منتقل شده است. بر اساس این گزارش، جنس این درخت با گذشت زمان تبدیل به سنگ سیلیسی شده و حالت فسیلی و سنگواره‌ای پیدا کرده است.همچنین آوندها و دیواره این درخت با جذب مواد‌آلی سخت شده و لایه بیرونی آن رنگی شبیه زنگ زدگی آهن به خود گرفته است.

 پمپ بنزین ۱۰۰ ساله در موزه سنجش تبریز

نمونه اولین پمپ های بنزین موجود در ایران که پمپی دستی است، در موزه سنجش نگهداری می شود.این پمپ که از دو پیمانه شیشه ای برای نگهداری و پمپاژ بنزین تشکیل شده است، از طریق یک شلنگ متصل به مخزن پر از بنزین شده و پس از گردش بنزین در شیشه اول و انتقال آن به شیشه دوم، از طریق نازل باک خودرو را پر می کرده است.وجود سامانه خاصی این پمپ را به نمونه منحصر به فردی از دقت و کارآیی تبدیل کرده و از هدر رفتن بنزین جلوگیری به عمل می آورده است. افراد قبل از استفاده از این پمپ بنزین باید میزان بنزین مورد نظر خود را بر روی صفحه مدرج متصل به پمپ مشخص می کردند و سپس نسبت به پر کردن باک خودرو اقدام می نمودند. با این تمهید، پمپ به شکل خودکار در میزان بنزین تعیین شده قفل می شد و بنزین بیشتری از پمپ خارج نمی گردید. 

پمپ بنزین دستی موجود در موزه سنجش در حدود یکصد سال قدمت دارد و ساخت کشور انگلستان می باشد. این پمپ بنزین تاریخی توسط شرکت نفت استان به موزه اهدا شده تا ضمن حفاظت و حراست از آن، عموم مردم نیز بتوانند از این اثر تاریخی و جالب دیدن نمایند و با تاریخچه وسایل مورد استفاده و روزمره خود بیشتر آشنا گردند.

ساعت تاریخی امپراتور روم باستان در موزه سنجش تبریز

نمونه منحصر به فردی از ساعت ‌ای ریخته گری شده با تصویر یکی از امپراتور های روم باستان در تبریز و در موزه تخصصی سنجش وجود دارد. یکی از اشیای مهم و دیدنی موزه، ساعتی برنزی ریخته گری شده ایست که با طلا روکش گشته است. این ساعت در قرن ۱۷ میلادی در شهر کان از شهرهای کشور فرانسه ساخته شده و مزین به تصویر سزار اگوست، از امپراتوران روم باستان است. در زیر مجسمه سزار در روی ساعت، نام دو شهر ترابیا و ترازیمنس که از شهر های مهم دوران روم باستان است نقش شده اند.در ساخت این مجسمه، سزار با لباس و یراق آلات کامل جنگی ایستاده و تصویر وی قدرت و ابهت و توانمندی یک امپراتور را نشان می دهد.

در مورد کارکرد این ساعت تاریخی و ساعت های مشابه آن می توان گفت که این ساعت‌ به طور معمول از دو کوک بهره گرفته اند که یکی از آنها برای کوک کردن ساعت و دیگری برای کوک کردن زنگ ساعت مورد استفاده قرار می گرفت.  در این ساعت با وجود قدمت زیاد هر دوی این کوک ها به درستی کار می کنند. این ساعت یکی از هدایای اهدا شده به اشراف ایران از طرف اشراف اروپایی است که نسل به نسل در کشور گشته و در نهایت به موزه سنجش رسیده تا نمونه کم نظیراین نوع ساعت سازی قرن ۱۷ در تبریز و در موزه تخصصی سنجش به معزض دید گذاشته شود.

 آدرس و زمان بازدید از خانه سلماسی (موزه سنجش)

 آدرس : خیابان امام خمینی کوچه مقصودیه پشت ساختمان شهرداری و در بن بست سلماسی واقع شده

سخنی با خواننده عزیز:

امیدواریم مطالب مندرج شده در این پست برای شما مفید واقع شده باشد. هرچند که در دنیای مجازی نمی توان حس و حال بازدید واقعی را ایجاد کرد.

در پایان از شما خواننده عزیز خواهشمندیم اگر در مورد این پست و یا سایر مطالب سایت اطلاعات تکمیلی اعم از عکس یا فیلم یا اطلاعات جدید به صورت متنی و … دارید لطفا با گروه هورا تور در میان بگذارید تا بتوانیم اطلاعات جامع تری در اختیار خوانندگان گرامی قرار دهیم. از اینکه سایت هورا تور را انتخاب کردید ممنون هستیم.

ایمیل :

horatour.info(at)gmail.com

تلگرام :

 ۰۹۳۸۳۸۹۴۳۳۲

منابع : 

sid.ir

tabrizpedia.info

ویکی پدیا

سایت سازمان میراث فرهنگی تبریز

سایت سازمان توریستی و گردشگری شهرداری تبریز