مسجد علیشاه (بنای ارگ علیشاه) تبریز

بنای ارک تبریز باقی مانده مسجدی است که در فاصله سال های ۷۱۶الی ۷۲۴ه.ق  به وسیله تاج الدین علیشاه  وزیر اولجایتو و ابوسعید بهادرخان ساخته شده است. قسمت جنوبی آن دارای طاقی بزرگ بوده است  که می نویسند به علت فرو نشستن بنیانبه تعجیل در اتمام شکسته و فرو ریخته است. قسمتی که اکنون در وسط سه دیوار بلند شرقی  و جنوبی و غربی به صورت ایوان  به چشم می‌خورد قسمت مسقف مسجد بوده،  عرض آن ۱۵/۳۰ مترو ارتفاع دیوارهای دور آن به طور متوسط ۲۶ متر است که به وسیله ۶۹ پله می توان به بالای آنها رسید. عرض دیوارها ۴۰/۱۰ متر و داخل آنها مرکب از دو دیوار عریض و مستحکم است که در چند مرحله به وسیله طاقهای متعدد به همدیگر اتصال یافته اند. اگر به شهر تبریز، مرکز استان آذربایجان شرقی سفر کردید، بازدید از این بنا به شما دوست عزیز توصیه می شود. هرچند که این بنا توسط مغول ها ساخته شده و همچنین این قوم  ضربات مهلکی به سرزمین مان ایران وارد کرده اند، اما دین ان بنا به عنوان آثار تاریخی خالی از لطف نیست. در این پست سعی بر آن شده است که نگاهی داشته باشیم به این بنا از زمان ساخت تا بقایای به جا مانده در حال حاضر. از این که سایت هورا تور را انتخاب کرده اید متشکریم.

معرفی سازندگان مسجد علیشاه یا بنای ارگ تبریز(تاج الدین علیشاه  و  و ابوسعید بهادرخان)

تاج الدین علیشاه :

یکی از سازندگان این بنا تاج الدین علیشاه  وزیر اولجایتو  بود که در بالا اشاره شد. وی که تاجر جواهر و کالا بود، به‌واسطهٔ فعالیت‌های بازرگانی‌اش به دربار امیرحسین گورکانی‌، از امرای ایلخانی، راه یافت و به اولجایتو نزدیک شد. سعدالدین ساوجی‌،وزیر اولجایتو، که از بالا گرفتن کار تاج‌الدین علیشاه احساس خطر می‌کرد، سرپرستی کارخانهٔ پارچه‌بافی بغداد به‌نام «کارخانهٔ فردوس» را به وی داد و او را از سلطان دور کرد.

تاج‌الدین توانست این کارخانه را به‌خوبی اداره کند و هنگام ورود اولجایتو به بغداد، از وی پذیرایی خوبی به‌عمل آورد و سبب شد تا مورد لطف خاص سلطان قرار گیرد. همچنین علیشاه در سلطانیه کارگاه سنگ و آجر با هزینه‌ای اندک ساخت و همین خدمات علیشاه در آبادانی سلطانیه، توجه بیشتر اولجایتو را برانگیخت. از سوی دیگر اختلاف سعدالدین ساوجی و خواجه رشیدالدین فضل‌اللّه‌ ــ که در دورهٔ حکومت غازان‌خان‌ مشترکاً عهده‌دار امور وزارت بودند ــ به سود تاج‌الدین علیشاه بود. سعدالدین ساوجی او را تحقیر، اما خواجه‌رشیدالدین فضل‌اللّه از او حمایت می‌کرد.

در سال ۷۱۱ هجری سعدالدین ساوجی به اختلاس در اموال دیوانی متهم شد و به دستور اولجایتو به قتل رسید. تاج‌الدین علیشاه و خواجه‌رشیدالدین فضل‌اللّه در قتل او مؤثر بودند ولی با این حال به نظر می‌رسد که در مرگ وی، تاج‌الدین علیشاه بیشتر از خواجه رشید مداخله داشته‌است.

ابوسعید بهادرخان :

سلطان ابوسعید بهادرخان (از ۷۱۶ تا ۷۳۶ ه‍. ق) از ایلخانان مغول و پسر الجایتو بود که در سن دوازده سالگی به ایلخانی ایران رسید. در بخشی از دوران ایلخانی او امیرچوپان، امیرالامرای لشکر ایلخانی، اداره کننده واقعی قلمرو او بود. ابوسعید پس از دفع حمله سپاه اردوی زرین به خراسان و نیز شکست شورش برخی امرای شورشی مغول به سبب شجاعتش در جنگ لقب بهادر یافت. در دوران او بار دیگر سپاهیان اردوی زرین به رهبری ازبگ خان به خراسان حمله کردند که این حمله نیز توسط سپاه امیرچوپان دفع شد (سال ۱۳۲۵ م)

توصیف مسجد علیشاه (بنای ارک) توسط نویسنگان و سیاحان

توصیف این بنای بزرگ و چشم گیر در اغلب  سیاحتنامه ها و تواریخ و کتب مسالک و ممالک امده است .ابن بطوطه می نویسد: (این مسجد را وزیر علیشاه معروف به جیلان ساخته است. در بیرون آن از دست راست مدرسه واز دست چپ زاویه ای وجود دارد و صحن آن با سنگهای مرمری فرش شده و دیوارها با کاشی ها پوشانیده شده است. و جوی آبی از وسط آن می گذرد و انواع درختان و موها و یاسمین در آن به عمل آورده اند.هر روز بعد از نماز عصر در صحن این مسجد سوره های یس و فتح و عم را قرائت می کنند. و مردم شهر برای شرکت در این قرائت در آن جا گرد می آیند.)

ویرانه های جامع علیشاه را را دو تن نویسنده به طور دقیق تعریف نموده اند، یکی مرتضی میرزا پسر عمه مولف تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز که در سال ۱۲۹۸ه. ق از آن جان دیدن کرده و چنین نوشته است:

(این بنا گویا محراب  بوده و خود مسجد مسقف نبوده است، و عبارت بوده از چهار دیوار و در انتهای آن این بنا، طول این مسجد از در اولی الی طاق یکصدو هشتاد و پنج قدم است و خود طاق را مربع گونه با گچ و آجر بالا برده اند که طول هریک  از اضلاع چهارگانه آن نود قدم است، جلو دهنه ی این طاق محرابی سی وهشت قدم، و ارتفاع این طاق از سطح محراب تا قله طاق بیست و چهار ذرع تبریزی(هر زرع : یک متر وچهار صدم) است و ۶۹ پله که ارتفاع هر پله قریب نیم ذرع (تقریبا نیم متر) است تا کله طاق به قدر یک ذرع و نیم غلام گردش ساخته شده است و دور این غلام گردش، ساخته شده است. و دور این غلام گردش، نود و هفت قدم است و در انتهای این غلام گردش، رو به مغرب بالاخانه ای ساخته اندبه طول شش ذرع (تقریبا ۶ متر) چیزی کم، که موئدالدوله مرحوم تعمیرکاری و ارسی به کار گذارده است و دیوار اصلی اطاف مسجد بکلی خراب و نابود شده است. این دیوار که از گچ و آجر بنا نهاده شده تازه ساز است، به قدر ده پانزده ذرع (تقریبا ده پانزده متر) از دیوار قدیم این بنا، طرف دست راست در اولی مسجد که باقی مانده است و پشت آن دیوار خانه ساختند و یک طرف دیوار خانه را همین دیوار خراب، قرار داده اند باقی و نمایان است. تقریبا هشت و نه ذرع ارتفاع و چهر ذرع عرض دارد. و دور این دیوار را با آجرهای تراش و کاشی های الوان ممتاز کاشی کاری نموده اند همه دیوار اطراف این بنا در همینطور دورویه  کاشی بوری بوده است. و از این باقیمانده دیوار معلوم می شود که چه صنعت و هنری در کلیه این دیوار تکلفات به کار رفته بود. خاک و اغلب آجرهای این دیوار مثل آرد نخود،  زرد رنگ است این دیوار را به قسمی محکم  ساخته اند که حال اگر انسان بخواهد به قدر بادامی، از این آجرها و گچ یا گلی که با آن کار نموده اند، بکند بر خواهد خورد، به نام خود تا غلیظ در محکمی بالا ندارد، هیچ جای این طاق اکاشی به کار ، پاره‌ای جاهای دیوار این طاق را محراب گونه ساخته  وباگچ سفید کاری نموده اند، الان هم نمونه ای از آن گچ کاری دیوار باغی است و در این چند سال که با عدم حفاظت از باد و باران و غیره نریخته است به عقیده این حقیر یا معدن گچی که در این بناهابه کار رفته است به کلی تمام گمنام شده و یا اجزاء خارجی  درآن داخل می نموده اند که گچ را تا این پایه دوام و استخدام داده رطوبت  برف و باران را اثری در آن نمی باشد.)

شیوه آذری (سبک مغول)

شیوه آذری، سبکی در معماری ایرانیِ پس از اسلام است که به آذربایجان منسوب است. این شیوه، سبک مغول یا ایرانی – مغول نیز نامیده می‌شود و در دورهٔ حکومت ایلخانان بر ایران (۶۵۴-۷۳۶ق /۱۲۵۶ -۱۳۳۶م) رواج یافت.

 محمدکریم پیرنیا در مقاله «سبک شناسی معماری ایران» (۱۳۴۷) سبک‌های معماری را به زادگاه‌های آنها نسبت داده و از «سبک آذری» نام می‌برد. این سبک را می‎توان بر معماری اسلامی ایرانی در دوره ایلخانان (مغول) منطبق ساخت. دونالد ویلبر «معماری سلجوقی» (شیوه رازی) را شکل ابتدایی «سبک ایلخانی» می‌داند و خود معماری سلجوقی را برگرفته از سبک پیش از اسلام معماری ساسانی می‌داند، به ویژه در شکل و نسبت‌های گنبدها.
پیرنیا می‌نویسد پس از اینکه هولاکو در سال ۶۵۷ق/۱۲۵۹م در مراغه مستقر شد، معماری ایرانی ترقی کرد و در پی دگرگونی‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی در جامعه، سبک رازی (معماری دوره سلجوقی) نیز تغییر کرد و «سبک آذری» زاده شد.

سبک آذری از  شهرمراغه آغاز شده و با نام «سبک مغولی» به تبریز و سلطانیه و سپس به سراسر ایران و خارج ایران رفت و روز به روز درخشان‌تر شد. در اوج سبک آذری، شاهکارهای معماری زمان جانشینان تیمور به ویژه شاهرخ (۸۰۷-۸۵۰ق/۱۴۰۴-۱۴۴۶م) بنا شدند. پیرنیا سبک آذری را بر معماری دو دوره ایلخانی و تیموری منطبق می‎سازد اما بیشتر پژوهشگران، هنر و معماریِ دو دوره مغول (ایلخانی) و تیموری را دو دوره مختلف جدا از یکدیگر دانسته‌اند.

توصیف قسمتهایی از طاق بنای مسجد علیشاه (بنای ارک) تبریز

نمونه از طاق نماهای که در دیوار های طبقه فوقانی ارک یا مسجد علیشاه تعبیر شده است.  طرح این طاق نما یکی از طرح‌های اصیل معماری ایلخانی است. در بالای، این تارنما طاق نماهای مقرنس  کوچکتری ساخته شده است که در عکس به خوبی دیده می شود، اینها به طاق پوشش راهرو منتهی میگردند. این طاق نما ها شکل جناغی و نوک تیز دارند و از نوع طاقنماهای معروف به عجمخانه هستند و ارتفاع طاق در آن ها، بیش از نصف دهنه آن است.  از این قبیل طاقنماها در قسمتهای مختلف بنای علیشاه زیاد دیده می شود. حتی اغلب طاقها نیز همین شکل و طرح را دارند که از آن جمله، طاقنمای بسیار بلند محراب و طاقهای دو پنجره دیوار جنوبی مسجد را می توان نام برد. به طور کلی بنای این مسجد مجموعه ای از طرحهای گوناگون طاق وطاقنما را در برابر دربر دارد. قسمتهای مختلف این بنا در توسط نویسندگان و افراد دیگر به زیبایی توصیف شده که این توصیفات در کتاب (آثار باستانی آذربایجان – آثار و ابنیه تاریخی شهرستان تبریز . تالیف: عبدالعلی کارنگ ) گرد آوری شده است. بسیاری از مطالب این سایت در مورد شهر تبریز از این کتاب بر گرفته شده است.

آنچه از مسجد علییشاه (بنای ارک تبریز) که امروزه به جا مانده است

بنای ارگ علیشاه یکی از شاهکارهای هنر معماری ایران به شمار می‌رود که عظمت آن در هنر معماری ایران و به عنوان نمونه‌ای از بنای اسلامی، کم‌نظیر است.

در محوطه ارگ، آثار تاریخی ارزشمندی همچون «مدرسهٔ نجات» که به‌عنوان یکی از نخستین مدارس ایران به‌شمار می‌رفت و نیز «سالن تئاتر شیر و خورشید» قرار داشت که پس از شروع برنامهٔ تخریب و تبدیل ارگ تبریز به مصلای بزرگ تبریز از سال ۱۳۶۰ و در زمان امامت جمعهٔ آیت‌الله ملکوتی، بخش اعظمی از ارگ توسط جهاد سازندگی با بولدوزر و مواد منفجره ویران شده‌است.

هم اکنون این ارگ در مرکز شهر تبریز، در ضلع جنوبی تقاطع خیابان امام خمینی و فردوسی قرار دارد و امروزه فضای پیرامون آن برای برگزاری نماز جمعه مورد استفاده قرار می‌گیرد و مصلای بزرگ تبریز در این مکان ساخته شده‌است. همانطور که قبلا اشاره شد، این مجموعه بی‌نظیر، ابتدا به صورت مسجدی عظیم بنا شده بود که در اثر گذر زمان، همچنین زمین‌لرزه‌های متعدد این شهر (در حدود ۴۰ زمین‌لرزه) و نیز جنگ‌ها تا حدود زیادی تخریب شده است. در حال حاضر، تنها بخش باقی‌مانده از این بنا دیوار مرتفعی است که به نام ارگ علیشاه خوانده می‌شود.   که همین دیوارهای عظیم و محراب بسیار بلند شبستان جنوبی این مسجد برجای مانده‌است که خود موید شکوه و آبادانی آن در گذشته‌است. دیوارهای موجود در حقیقت تشکیل‌دهندهٔ ایوان طاق‌پوش و حمال طاقی استوانه‌ای عظیمی بوده‌است که فضای به‌وجودآمده به‌عنوان شبستان و عنصبر اصلی مسجد علی‌شاه به‌شمار می‌رفته‌است.

آدرس و زمان بازدید از مسجد علیشاه(بنای ارگ تبریز)

آدرس : ضلع جنوبی تقاطع خیابان امام خمینی و فردوسی

زمان بازدید: در حال حاضر صحن مسجد علیشاه تاریخی، مصلی و محلی برگزاری نمازجمعه‌ی تبریز شده است و محدودیتهای ویژه‌ای هم در بازدید از آن وجود دارد.

سخنی با خواننده عزیز

امیدواریم مطالب مندرج شده در این پست برای شما مفید واقع شده باشد. هرچند که در دنیای مجازی نمی توان حس و حال بازدید واقعی را ایجاد کرد.

در پایان از شما خواننده عزیز خواهشمندیم اگر در مورد این پست و یا سایر مطالب سایت اطلاعات تکمیلی اعم از عکس یا فیلم یا اطلاعات جدید به صورت متنی و … دارید لطفا با گروه هورا تور در میان بگذارید تا بتوانیم اطلاعات جامع تری در اختیار خوانندگان گرامی قرار دهیم. از اینکه سایت هورا تور را انتخاب کردید ممنون هستیم.

گرد آوری اطلاعات : سایت هوراتور  (www.horatour.ir)

ایمیل

horatour.info(at)gmail.com

تلگرام

۰۹۳۸۳۸۹۴۳۳۲

منابع

کتاب (آثار باستانی آذربایجان – آثار و ابنیه تاریخی شهرستان تبریز . تالیف: عبدالعلی کارنگ )

beytoote.com

citypedia.ir

ariabooking.ir