هورا تور
به شهر قزوین خوش آمدید. حمام های عمومی در زمان های گذشته از جمله عناصر مهم در شکل گیری و گسترش محلات و نمادی از آبادانی شهرها و روستاها بوده اند.حمام های عمومی علاوه بر کاربری اصلی خود یعنی تطهیر و پاکیزگی مردم یک مکان فرهنگی و اجتماعی محسوب می شد. شهر قزوین در دوره قاجار از مراکز مراکز عمده تجاری محسوب می شد.به همین دلیل تجار معتبری در این شهر زندگی می کردند.در شهر قزوین ۲۵ باب حمام قدیمی بر جامانده از دوره صفوی و قاجار،دیده می شود.برخی از این حمام ها، هنوز به کاربری اصلی شان ادامه می دهند. یکی از این حمام ها، حمام صفا (حمام حاج محمد رحیم) است.حمام حاج محمد رحیم در بین مردم به حمام صفا مشهور است. امروزه این حمام به رستوران سنتی تبدیل شده است.در این پست به معرفی حمام صفا (حمام حاج محمد رحیم) پرداخته ایم. اطلاعاتی در مورد ساختار و معماری و نحوه دسترسی به این حمام ارائه شده است.
تاریخچه احداث و سازنده حمام صفا (حمام حاج محمد رحیم)
تاریخچه ساخت حمام صفا (حمام حاج محمد رحیم) به سال ۱۲۲۲ شمسی برمی گردد.خاندان اميني از جمله تجار معتبری بودند که در دوره قاجار در شهر قزوین سکونت داشته اند.نیای خاندان امپني حاج عبدالله تبریزی است.در زمان فتحعلی شاه به همراه پنج پسر خود به قزوین آمد. پسران حاج عبدالله به ترتیب عبارت بودند. حاج محمدرحیم، حاج محمدحسن، حاج محمد علی، حاج محمد ابراهيم و حاج محمدحسین امین الرعایا. پسر دوم حاج عبدالله.حاج محمدحسن، مردی وارسته و درویش مسلک و در عین حال ثروتمند بود. ایشان به برادر بزرگترش ارادتی خاص داشت.وی بانی حمام دوقلوی حاج محمدرحیم است.حاج محمد حسن به علت ارادت به برادرش نام او را بر حمام گذارد.اکنون این حمام به نام حمام حاج محمدرحیم شناخته میشود.امروزه حمام صفا (حمام حاج محمد رحیم) یکی از اماکن تاریخی قزوین محسوب می شود.
ساختار معماری حمام صفا (حمام حاج محمد رحیم)
مساحت حمام های دوقلوی حاج محمدرحیم، که به استناد متن کتیبه اش به نام صفا نیز شهرت یافت. در حال حاضر حدود ۱۰۰۰متر مربع و مشتمل بر دو حمام است.: یکی کوچکتر و دیگری بزرگتر. حمام کوچکتر زنانه و حمام بزرگتر مردانه.
حمام مردانه صفا (حمام حاج محمدرحیم)
ورودی اصلی حمام مردانه در روند نوسازی ها و خیابان کشیهای دوره پهلوی تخریب شده است. ورودی فعلی درگاهی مستطیل شکل است. دربی قدیمی و چوبی و دارای کلون در آن تعبیه شده است. بخشی از تزئینات کاشی کاری، نقش دوسرباز قاجاری است که روی سنگ حجاری شده اند. و کتیبه بنا را، که بر روی سنگ مرمر حجاری شده، در ورودی جدید نصب کرده اند. نقش سربازها در طرفین ورودی حمام صفا (حمام حاج محمد رحیم) و تزئینات کاشی کاری و کتیبه، که به خط نستعلیق و بر روی سنگ مرمر جاری شده، بر فراز سردر قرار دارد.
از درگاه ورودی حمام صفا (حمام حاج محمد رحیم) با فرود از پلکانی به ارتفاع تقریبی ۵متر و با یک چرخش ۹۰درجه از کف پیادهرو خیابان مولوی به سربینه میرسیم. سربینه فضایی هشت وجهی است که حوضی هشت ضلعی در وسط آن دیده میشود. پیرامون این حوض چهار سنگاب، که بر دوش شیری سنگی قرار داشته، نصب شده بوده است. از چهار سنگاب مذکور دوتای آن باقی مانده است . یکی از این سنگابها در حمام موجود است که سر شیرهایش را سارقان، به تصور اینکه گنجی در میان این شیرهای سنگی پنهان است، شکسته اند. سنگاب دیگر با یک مجسمه شیر آن در موزه قزوین نگهداری می شود.
داخل حمام صفا (حمام حاج محمد رحیم) – مردانه
کف داخل حمام صفا (حمام حاج محمد رحیم) با سنگ مرمر قدیمی مفروش است. سقف بینه گنبدی و بر روی هشت ستون از سنگ مرمر استوار است. گریو گنبد و نیز طاقهای پیرامون سربینه دارای تزئینات کاربندی است. میان در راهرویی مستطیل شکل است.که با چرخشی ۹۰درجه به گرمخانه راه مییابد. گرمخانه نیز هشت وجهی است و سقف گنبدی آن بر روی هشت ستون قرار دارد. ازاره دیوار گرمخانه تا ارتفاع ۱۱۰سانتیمتری با سنگ مرمر قدیمی پوشش یافته است. سقف گرمخانه نیز دارای تزئینات کاربندی است. تأمین روشنایی حمام صفا (حمام حاج محمد رحیم) در بینه و گرمخانه ازطریق نورگیرهایی بوده است. که در سقف بینه و گرمخانه تعبیه شده. سابقا با سنگ مرمرین نازک، که نور را به خوبی و زیبایی از خود عبور میداده. این سنگ در قزوین به سنگ هورنو مشهور است، پوشیده شده بودند.
حمام صفا (حمام حاج محمد رحیم)
اکنون درسقف گرمخانه حمام مردانه قطعه ای از این سنگها موجود است. ولی سایر نورگیرها در حال حاضر با شیشه و آهن پوشیده شده اند. چال حوض حمام، که دسترسی به آن از سربینه مقدور است. فضایی مستطیل شکل است که سقف آن بر روی چهار ستون سنگی استوار است. پوشش سقف فضای چال حوض گنبدی بوده است. اما در جریان خیابان کشی های دوره پهلوی، که موجب شد دو سوم فضای چال حوض در زیر خیابان مولوی قرار بگیرد. به همین دلیل از بین رفت و اکنون سقف این فضا تیرپوش است.
حمام صفا (حمام حاج محمد رحیم) – زنانه
حمام زنانه کمتر آسیب دیده است. ورودی ایوان مانند حمام زنانه حاج محمدرحیم (حمام صفا) به رسم حمام های دوقلوی قدیمی ایران، که برای اینکه زنان کمتر در معرض دید نامحرمان باشند. به همین دلیل در معابر کم رفت و آمدتر ساخته می شد. این حمام در کوچه تقوی واقع است. ورودی حمام صفا (حمام حاج محمد رحیم) قدیمی و ایوان مانند است. دری چوبی و دارای کلون نیز درآن کار گذاشته اند. هشتی ورودی به شکل هشت وجهی است و در دیوارهای پیرامونش تعدادی طاق نما و طاقچه دیده میشود.
- حمام صفا (حمام حاج محمد رحیم)
پوشش سقف هشتی گنبدی است و آن را به شیوه چهارترک بنا کرده اند. کف هشتی در حال حاضر موزاییک است، ولی کفپوش قدیمی آن نوعی سنگ سیاه رنگ بوده که در اصطاح قزوینی به آن ابر میگفته اند و از سنگ مرمر بسیار ارزانتر بوده است. پس از عبور از هشتی و با فرود از یک رشته پلکان و دو چرخش ۹۰درجه به فضای بینه میرسیم. سربینه حمام زنانه نیز فضایی هشت وجهی و دارای چهار بازو در اضلاع بزرگتر است بازوها به شکل غرفه هایی است که رختکن بودهاند. گریو گنبد بینه و نیز طاق های پیرامون آن دارای تزئینات کاربندی است. در وسط بینه حوض هشت وجهی مرمری قدیمی با فواره ای در مرکز آن دیده میشود. کف بینه درحال حاضر موزاییک است، ولی کفپوش قدیمی آن سنگ مرمر بوده است.
معماری وساختار داخلی حمام صفا (حمام حاج محمد رحیم) – زنانه
میان در فضایی مستطیل شکل است که با چرخشی ۹۰درجه به گرمخانه راه مییابد. گرمخانه فضایی مستطیل شکل است که سقف آن با دو گنبد پوشش یافته است. در گریو گنبدهای گرمخانه نیز تزئینات کاربندی به چشم میخورد. سربینه هر دو حمام صفا (حمام حاج محمد رحیم) دارای تزئینات نقاشی روی آهک، شامل نقوش گیاهی، حیوانی و انسانی بوده است. نگارنده بقایای ناچیز این نقاشی ها را در این دو حمام مشاهده کرده است. به گفته کهنسالان محلی، نقاشیهای سربینه داستانهای شاهنامه را به تصویرکشیده بودند. هر دو حمام دارای یک تون مشترک هستند که از بام حمام می توان به آن راه یافت.
تون در ضلع جنوبی حمام صفا (حمام حاج محمد رحیم) و در پشت خزینه های هر دو حمام واقع است، به گونه ای که آب هر دو خزینه را گرم میکرده است. علاوه بر چال حوض، حمام دارای آب انبارهایی برای ذخیره آب نیز بوده است که هرگاه نوب آب حمام بوده، از آب پر میشده اند .یکی از این آب انبارها در جوار هشتی حمام زنانه قرار دارد. استفاده از آب قنوات برای مصرف حمام ها از دیرباز در قزوین مرسوم بوده و حمدالله مستوفی در قرن هشتم به این موضوع اشاره میکند آب مصرفی حمام صفا (حمام حاج محمد رحیم) نیز همچون سایر حمام ها شهر قزوین از قنوات شهر تأمین می شده است.
جایگاه حمام صفا (حمام حاج محمد رحیم) در دوره قاجار
حمام حاج محمدرحیم جایگاه ویژه ای در میان حمام های عمومی شهر قزوین در دوره قاجار داشته است. کمتر کسی از رجل و دولت مردان دوره قاجار است که گذارش به قزوین افتاده باشد و به این حمام نرفته و درباره آن مطلبی ننوشته باشد. ارکلی بن سهراب گرجی در سفرنامه خود درسال ۱۲۶۶ق و به هنگام مراجعت از تبریز و توقف در قزوین چنین نوشته است: « … صبح روانه شهر قزوین شدیم. در خانه منزل کردیم، به حمام حاجی محمدرحیم رفتیم. انصافا در ایران در آن وقت چنین حمامی نساخته بودند»
حمام صفا (حمام حاج محمد رحیم) از دید ناصرالدین شاه
اما آنچه ناصرالدین شاه قاجار، که خود ازطرفداران و دوستداران حمام صفا (حمام حاج محمد رحیم) بوده و هرگاه گذرش به قزوین میافتاده حمام حاج محمدرحیم را برای استحمام انتخاب میکرده، آنچه که ناصرالدین شاه در مورد حمام صفا ( حمام حاج محمد رحیم) در خاطرات خود نوشته است بدین شرح است. ناصرالدین شاه قاجار در سفرنامه خود نوشته است.:
«… روز سه شنبه نوزده صفر توقف درقزوین عصر هم خیال داریم انشاءالله برویم به شاهزاده حسین که امین السلطان تعمیرخوب کرده است. و از آنجا باید برویم حمام حاج محمدرحیم خان… عضدالملک، امین السلطان، پیشخدمت آنها و غیره خیلی بودند. بعد به کالسکه نشسته باز مثل داماد یواش یواش رفتیم برای حمام حاجی محمدرحیم مرحوم. راه دوری بود. کوچه های بد تنگ. رسیدیم دم بازارچه. آنجا کالسکه بد میرفت. پیاده شده رفتیم الی درب حمام. امینی ها هم آنجا بودند. خیلی پله میخورد تا پایین میرود تا به سرحمام. رفتیم پایین. امین السلطان و عضدالملک و غیره بودند. سر حمام میوه و غیره چیده بودند. یک شال سفید و کاسه نبات را مدتی بود حاجی حیدر خاصه تراش مشق اخذ او را میکرده است تا آمد هر دو را برداشت و برد. لخت شده، رفتم توی حمام. خود را شسته، رخت پوشیدم رفتم بیرون. سرحمام هم قدری نشستم »
طبق نوشته فوق میتوان اهمیت و جایگاه حمام صفا (حمام حاج محمد رحیم) را برای خاندان امینی. که وارثان این حمام بوده اند، نشان دهد. حمامی که درشان اشراف و بزرگان بوده است. به همین دلیل اشراف و بزرگ زاده گان ازجمله ناصرالدین شاه بارها به این حمام ها رفته بودند.
موقعیت حمام صفا (حمام حاج محمد رحیم)
حمام حاج محمدرحیم قزوین در خیابان مولوی نرسیده به خیابان شهید منتظری واقع است.حمام صفا (حمام حاج محمد رحیم) که به شماره ۱۱۱۹در فهرست آثار ملی ثبت شده است.تنها حمام دوقلوی ۴بازمانده از دورهی قاجار در این شهر است.حمام حاج محمد رحیم در بافت قاجاری شهر در محله خندق بار قرار داشته است. نام آن در سرشماری سال ۱۲۹۹ق، که در زمان حکومت شاهزاده ملک آرا در قزوین انجام شده، آمده است.
سایر اماکن دیدنی قزوین
کاخ چهلستون قزوین (عمارت کلاه فرنگی) موزه خوشنویسی قزوین باغ صفوی سردر عالی قاپو قزوین. دریاچه اوان قزوین قلعه الموت قزوین کلیسای کانتور. خانه امینی ها قزوین (حسینیه امینی ها) کافر گنبد قزوین آب انبار سردار کوچک در قزوین.
سخنی با خواننده عزیز
امیدواریم مطالب مندرج شده در این پست برای شما مفید واقع‌شده باشد. هرچند که در دنیای مجازی نمی‌توان حس و حال بازدید واقعی را ایجاد کرد. در پایان از شما خواننده عزیز خواهشمندیم. اگر در مورد این پست و یا سایر مطالب سایت. اطلاعات تکمیلی ااماعم از عکس یا فیلم یا اطلاعات جدید به‌صورت متنی و غیره. دارید لطفاً با گروه هورا تور در میان بگذارید. تا بتوانیم اطلاعات جامع‌تری در اختیار خوانندگان گرامی قرار دهیم. از اینکه سایت هورا تور را انتخاب کردید ممنون هستیم.
منابع
نامه باستان شناسی – دکترپریوش اکبری – پژوهشگر موسسه باستانشناسی دانشگاه تهران
