هورا تور
به شهر زنجان خوش‌آمدید. مسجد خانم زنجان در غرب سبزه‌میدان واقع بوده و خیابان امام زنجان از جنوب آن می‌گذرد.مسجد جامع زنجان نیز در این خیابان و در شرق سبزه‌میدان قرار دارد و فاصله چندانی با این بنا ندارد.مسجد رسول‌الله نیز که از مساجد معتبر زنجان می‌باشد. بافاصله کمی از مسجد خانم در غرب آن قرارگرفته است.و یکی از دلایل عدم رونق این مسجد قرارگیری‌اش در میان این دو مسجد معتبر شهر است که جماعت را جذب خود می‌کنند.در این پست توضیحاتی در مورد محل قرارگیری، وقف نامه، معماری و عناصر تشکیل‌دهنده، تزئینات و… ارائه‌شده است.مسجد خانم زنجان در بافت قدیمی مجاور سبزه‌میدان قرارگرفته است.از راه‌های متعددی امکان دسترسی به آن می‌باشد.در حالت کلی می‌توان این راه‌ها را به دودسته تقسیم کرد.راه‌هایی که از میدان منشعب می‌شوند و درواقع دسترسی منطقه‌ای را به بنا ممکن می‌سازد.
مسجد خانم زنجان از جنوب به تعدادی واحد تجاری (مغازه) با مالکیت شخصی و از شرق به دو قلعه مخروبه که متروک مانده‌اند.و مالک شخصی ندارند، محدود می‌شود.در غرب آن محوطه بازی وجود دارد که جزو معبر محسوب شده، دارای مالکیتی دولتی می‌باشد.در شمال آن نیز کوچه شرقی غربی قرار دارد.از جنوب بنا خیابان امام می‌گذرد که بدنه‌های آن به کاربری تجاری اختصاص داده‌شده است.پس‌ازاین لایه تجاری بافت مسکونی قرار دارد.سبزه‌میدان در شرق بنا نیز با واحدهای تجاری در برگرفته‌شده است.
وقف نامه مسجد خانم زنجان
ساختمان مسجد خانم در سال ۱۳۲۳ ه.ق. در دوره قاجارِ ساخته‌شده است.این مسجد در خیابان امام، کوچه فخيم الدوله واقع گردیده است.بنای این مسجد بنا بر کتیبه منقوش سر در آن در سال ۱۳۲۳ ه.ق.ساخته‌شده و مؤسس آن جمیله خانم فرزند سید یدالله ذوالمتار بن حسینقلی و همسر رضا قلی خان فخيم الدوله می‌باشد.بنا را به‌صورت یک مسجد – مدرسه به انضمام یک مدرسه در نزدیکی عمارت خود بنا نمود.به‌موجب وقف نامه موجود آن را در ۲۲ محرم سال ۱۳۲۶ وقف کرد و دختر خود قمر تاش خانم را مولی آن قرارداد.پس از وی پسر او احمدخان منبع الدوله تولیت آن را بر عهده گرفت والان تقی‌خان ذوالفقاری فرزند احمدخان متولی بنا می‌باشد.
جمیله خانم شرایطی برای موقوفه در نظر گرفته بود که اهم آن شروط بیتوته و اقامت در مسجد به‌منظور تحصیل علم است.وی همچنین یک‌دانگ از شش‌دانگ ده سهرین از قراء زنجان رود خمسه را در وقف نامه به‌عنوان قباله این موقوفه معین نموده است؛و درآمد آن را به ترتیب اولویت برای مخارج زیر مقرر داشته است:
۱- تعمیر و نگهداری مسجد-مدرسه ۲- دادن مواجب امام، طلاب، محصلین، مدرس، خادم، مکبر، متصدی، مباشر، برف‌انداز روشنایی مسجد و جاروب آن. ۳- برگزاری مراسم دهه محرم و شب‌های قدر ماه رمضان ۴- در صورت باقی ماندن در پایان سال پس‌انداز آن جهت خرید ملکی که به‌عنوان رقیه این بنا مورداستفاده قرار گیرد. بند یک دارای بیشترین اولویت می‌باشد.و بندهای سه و چهاردر شرایطی قابل‌اجرایند که پس از به اجرا گذاردن بندهای یک و دو مبالغی مانده باشد.به مجوز بند چهار بعدها مزرعه‌ای بنام نوهیل نیز خریداری‌شده و به رقابت این بنا افزوده‌شده است.
عناصر تشکیل‌دهنده مسجد خانم زنجان
ورودی
فضای ورودی، فضای انتقالی یا حد واسط بین بیرون و درون بناست؛ که به سبب قرارگیری در کنار معبر یا مکان عمومی دیگری به این مکان پیوند می‌خورد. ورودی‌ها از عناصر مختلفی تشکیل می‌شود؛که تسلسل آن‌ها این مکان را به وجود می‌آورد. ورودی در این بنا فضای خارج را از طریق یک جلوخان و یک هشت با صحن مسجد، مدرسه مرتبط می‌سازد.
جلوخان ورودی
با عقب‌نشینی ورودی نسبت به امتداد معبر اصلی جلوخان کوچکی در محل ورودی بنا ایجادشده است.که تضاد آن با جداره یکنواخت شمالی بنا بر تأکید بر این قسمت بنا می‌افزاید و از معدود بخش‌های مسجد است.که از تزیینات شبیه به قسمت‌های داخلی استفاده‌شده است.
هشتی
هشتی یا کریاس فضایی است که بلافاصله پس از درگاه قرار می‌گیرد؛ و در مسیر ورود حالت نقطه مکثی دارد.هشتی این بنا به‌صورت هشت‌ضلعی کشیده است که کشیدگی آن در جهت محور شمالی- جنوبی بوده که علاوه برنشان دادن نقطه مکث با کشیدگی این قسمت مسیر حرکت را نیز نشان می‌دهد.سقف این فضا کاربندی شده و با کاشی تزیین‌شده است،هشتی به‌عنوان رابط بیرون را به‌وسیله دو پله به حیاط که سطح آن پایین‌تر است پیوند می‌دهد.درواقع واسط میان حیاط و هشتی در این بنا سطحی است که روزنی به‌عنوان محل عبور در میانه آن وجود دارد.که خود در وسط نمای ضلع شمالی حیاط قرارگرفته است.این سطح از طریق تفاوت رنگ کاشی (زردرنگ) نیز در ارتفاع بیشتر این قسمت نسبت به سایر قسمت‌ها خود را نشان می‌دهد.
ورودی از داخل حیاط
بر روی محور تقارن نمای بنابراین تقارن تأکید دارد و وجود منار مسجد نسبت به ورودی متقارن می‌باشند.ورودی و نمای داخل حیاط مسجد خانم را برجسته‌تر می‌سازد.بطوریکه با قرار گرفتن در حیاط مسیر دسترسی به‌آسانی قابل‌بازشناسی است.
حیاط در معماری درون‌گرا حیاط هسته مرکزی بنا و انتظام بخش فضاها است.درواقع فضایی است که همه حجره‌ها فضاهای مسجد به این فضا باز می‌شوند و قابل‌دسترس است.
در این مسجد نیز دارای این ویژگی‌ها بوده و شخص پس از عبور از هشتی بلافاصله وارد حیاط می‌شود.ازآنجا کلیت بنا را می‌تواند درک کند.حیاط این بنا مربعی است که چهارگوشه آن پخ شده است.که به‌صورت یک هشت‌ضلعی درآمده البته ابعاد پیش‌آمدگی‌ها به‌گونه‌ای است که هنوز شکل مربع را القا می‌کند.تمامی فضاهای مجاور حیاط، مستقیماً به آن باز می‌شوند.حیاط یا میانسرا راه دسترسی به شبستان و بناهای وابسته را مشخص می‌کرد.از طرف دیگر با کانون قرار دادن فضای داخلی بنا را از سروصدا و فعالیت زندگی روزمره و عادی جدا می‌کرد (کیانی ۱۸: ۱۳۷۴).حوض آب و باغچه در حیاط منبع تأمین آب برای وضوی نماز گذاران و همچنین هوای این قسمت را تعدیل می‌کند.
شبستان قدیمی
شبستان ستون‌دار فضایی است که ارتفاع چندانی ندارد و معمولاً در طرفین گنبد ساخته می‌شود و طوری ساخته می‌شوند که بتوان با افزودن یا برداشتن دهانه‌های آن‌ها را توسعه داد یا کوچک‌تر کردا کیانی ۱۳۷۴: ۲۰ .) فضای شبستان، فضای مدوله، سرپوشیده و ستون‌داری است؛ که در ضلع جنوبی مسجد ساخته‌شده است.
این فضا از کهن‌ترین بخش‌ها در سنت مسجد سازی است. شبستان از دو بخش تشکیل‌شده از دو مدول بوده.و دارای یک محراب است؛ که تمام جبهه مشرف‌به حیاط آن پنجره آن می‌باشد.از فضای این قسمت به‌عنوان شبستان مردانه استفاده می‌شود و در سایر مواقع که جمعیت کمتر است با ایجاد و کشیدن پرده‌ای به دو بخش زنانه و مردانه تقسیم‌شده و مورداستفاده قرار می‌گیرد. از حیاط این فضا از طریق ورودی‌ها و درگاه‌های که در قسمت پیش‌آمدگی پخ‌ها در گوشه‌ها ایجادشده، قابل‌دسترسی است. درواقع زمینه و امکان استفاده هم‌زمان و باهم از حیاط را فراهم می‌آورد.
محراب
محراب مهم‌ترین بخش مسجد است و می‌توان گفت زیباترین تزیینات در این قسمت بکار می‌رود.محراب در مسجد خانم زنجان در مدول میانی شبستان قدیمی واقع‌شده است؛ که به‌صورت فرورفتگی در دیوار می‌باشد برای تأکید و اهمیت این قسمت تمام نمای آن کاشی شده است درحالی‌که قسمت‌های دیگر شبستان دارای آجرکاری ساده‌ای است.
شبستان جدید مسجد خانم زنجان
شبستان جدید مسجد خانم ادامه شبستان قدیمی آن است بخش‌های از این بنا در دوران جنگ تحمیلی براثر بمباران تخریب‌شده بود که بر ساس الگوی بخش‌های قدیمی‌تر و شبستان قدیمی بازسازی‌شده است.ولی کف آن حدود نیم متر بالاتر از کف شبستان قدیمی‌تر است. این دو قسمت به‌وسیله دو حایل چوبی از شبستان قديم جداشده است. دسترسی به این فضا از طریق یکی از پیش‌آمدگی‌های گوشه حیاط و به‌صورت مستقل از شبستان قدیمی امکان‌پذیر و میسر است. در مسیر این ورودی علاوه بر فضای کنج یک پیش فضا دیگر وجود دارد که جنبه خصوصی‌تر و پوشیده‌تری دارد و احتمالاً کار کر شبستان زنانه بوده است. این فضا هیچ دیوار مشترکی با حیاط نداشته نور آن از طریق نورگیرهای سقفی و از طریق شبستان قدیم تأمین می‌شود.
حجره‌ها در مسجد خانم زنجان
حجره‌ها محل زندگی طلاب هستند و در اطراف حیاط و در اضلاع شمالی، غربی و شرقی ساخته‌شده و تقریباً نسبت به محور شمالی – جنوبی حالت قرینه دارند. خانواده خادم مسجد امروزه در حجره‌ای که در شمال غرب حیاط واقع هست اما از بقیه حجره‌ها به‌عنوان محل سکونت استفاده نمی‌شود.
حجره‌ها کوچک بوده و راه ورودی به آن‌ها و همچنین ارتباط آن‌ها باهم دیگر از طریق حیاط صورت می‌گیرد؛ و هر حجره دارای طاقچه‌های در دیواره برای استفاده از فضای بیشتر و همچنین سبک کردن جرزها و دیوارها و همچنین پنجره‌ای به‌عنوان نورگیر رو به حیاط تعبیه‌شده است. حجره‌های که در گوشه‌های حیاط و کنج‌ها واقع‌اند دوبه به دو یا تکی از طریق ایوانی کوچک به حیاط راه دارند؛ و سطح این حجره‌ها حدود نیم متر بالاتر از سطح میان سرا است که از سنگی چهارگوشه کار گذاشته‌شده، به‌عنوان پله استفاده‌شده است.گروه ۱: حجره‌های که یک واحد هستند و مستقیم با حیاط مرتب‌اند.
گروه ۲: حجره‌های که در کنار آن‌ها فضای کوچک پستو مانندی که فاقد نور است وجود دارد.
گروه ۳: حجره‌های که دو واحد کامل می‌باشند و فضای حجره پشتی وسیع‌تر است.و نور آن از طریق نورگیر سقفی تأمین می‌شده است که امروزه این نورگیرها مسدود شده‌اند.
مدرس
مدرس محل تدریس و آموزش علوم دینی و مذهبی در مسجد – مدرسه فوق است؛که در قسمت جنوب شرقی بنا و در کنار شبستان قدیمی قرار دارد.این فضا از طریق شبستان قدیم قابل‌دسترسی است.و از طریق یک پیش فضای کوچک به حیاط خدماتی راه دارد.در پنجره شرقی این فضا به حیاط خدماتی باز می‌شوند و درواقع نور این محل از این طریق تأمین می‌شود.امروزه این فضا متروک رهاشده و استفاده نمی‌شود.مناره‌های مسجد خانم زنجان در آغاز مناره‌ها عموماً به‌صورت منفرد در مجاورت مسجد ساخته می‌شدند.ولی از دوره سلجوقی به بعد به‌تدریج مناره‌ها به‌صورت زوجی بر سردر ورودی یا ایوان اصلی احداث گردید کیانی ۲۱ : ۱۳۷۴ . مناره‌های مسجد خانم زنجان نیز در دو طرف سر در ورودی ساخته‌شده‌اند.
این منار ه ها کوتاه و استوانه‌ای هستند که معمار برای جلوگیری از ریزش مناره‌ها هنگام زلزله این الگو را به‌کاربرده است،معمار با افزودن میل‌های بر فراز آن‌ها سعی نموده تا بر ارتفاع بیفزاید.راه دسترسی به بالای این مناره‌ها از طریق پلکان حلزونی درون مناره‌هاست که کف پله‌ها سنگی است،اول اینکه سنگ فرسایش نمی‌یابد و دوم با فرورفتن پله‌های سنگی در میل وسط پلکان باعث استحکام این قسمت از بناشده است.از طرف دیگر برای استحکام بیشتر میل مناره به‌وسیله کش های چوبی به بدنه متصل کرده‌اند.دیواره و نمای بیرونی این مناره‌ها با ترکیب آجر لعاب‌دار رنگی و کاشی‌کاری تزیین‌شده است.
دسته‌بندی پوشش‌ها: در این بنا از سه نوع پوشش استفاده‌شده است:
۱- پوشش‌های که به‌صورت تاق چشمه هستند تاق با تویزه های متقاطع.
۲- پوشش‌های که به‌صورت تاق آهنگ یا گهواره‌ای هستند.
۳- پوشش‌های که حالت خاصی دارند و در چهار کنج میانسرا یا حیاط، هشتی، محراب و گوشه جنوب شرقی بنا به‌کاررفته‌اند تاق با تویزه های شعاعی.
پوشش‌های دسته ۱ طاق چشمه
این طاق متشکل از باریکه طاق‌هایی به نام طاق چشمه است؛که پوششی بر فراز آن‌ها قرارگرفته است و بار وارده خود را از روی این پوشش اصلی بر روی تویزه ها انتقال می‌دهند.ازآنجایی‌که تویزه ها عناصری قابل‌انعطاف هستند. بر روی دهانه‌های مختلف قابل‌اجرا هستند و پوشش مذکور منعطف است.این طاق قابلیت آن را دارد که بر روی پلان‌های مستطیل نیز زده شود.در این حالت تویزه هایی که بر روی دهانه‌های بزرگ‌تر قرارگرفته‌اند.از این نوع پوشش در شبستان قدیم استفاده‌شده است.عناصر باربر درجه ۱ و تویزه های واقع بر روی دهانه کوچک‌تر عناصر باربر ۲ بوده خود سقف کمترین باربری را دارد ضخامت این تویزه – ها، معمولاً ۱ / ۱۰ (یک‌دهم) دهانه است.
نیروهایی که بر روی تویزه منتقل می‌شودبه دودسته تقسیم می‌شوند.دسته قائم از طریق عناصر باربر عمودی چون ستون‌ها و پی به زمین منتقل می‌شوند.مؤلفه‌های افقی نیز از طریق کش های چوبی مهارشده به‌این‌ترتیب جلوی رانش تویزه گرفته می‌شود یا در تویزه های متوالی خنثی می‌گردند.که در این بنا هر دو نوع استفاده‌شده است.
پوشش‌های دسته ۲
اتاق آهنگ (گهواره‌ای) هندسه این تاق ناشی از حرکت یک قوس با هر فرمی امکان باربری داشته باشد.بر روی یک خط راست است پایه این تاق که به‌صورت یک سطح خمیده است معمولاً جرز می‌باشد.که نیروها در جهت قوس سقف بر روی آن منتقل می‌شود.نیرو در این طاق‌ها برخلاف تاق چشمه که در تمام جهات پخش می‌شود دو جهته انتقال می‌یابد.لذا تاق تنها در مقطع قوسی‌اش باربر است و در جهت عمود بر آن باربر نمی‌باشد.در اینجا نیز نیروی تاق قوسی به دو مؤلفه قائم و افقی تجزیه می‌شود که مؤلفه قائم از طریق جرزها به زمین منتقل می‌شود.
پوشش‌های دسته ۳
تویزه های شعاعی، این دسته مشتمل بر پوشش‌های خاص است.به کاربندی در هشتی ورودی و محراب اساس این دو نوع پوشش نیز بر کاربرد تویزه هایی است.که تقاطع استخوان‌بندی پوشش سقف را می‌سازد بین آن‌ها با تعبیه‌های آجری پوشیده شده است.این تویزه ها در اینجا عناصر اصلی انتقال هستند. در این طاق‌ها معمولاً چهار تویزه های درجه ۲ را به این تویزه های درجه ۱ ازنظر باربری منتقل می‌کنند.تا این بار را به عناصر عمودی باربر انتقال دهد.این پوشش ضمن زیبایی و داشتن جنبه‌های تزیینی دارای هندسه‌ای قابل‌انعطاف و متنوع است.می‌توان انواع پلان‌ها را با آن پوشش داد به همین دلیل محراب ورودی که نقاط عطف بنا هستند با این روش پوشیده شده‌اند.نظام باربری کلی این بخش نیز بر اساس تاق و تویزه است.اما به دلیل پلان خاص آن نظام تویزه ها از نظام کلی موجود در مجموعه تبعیت نمی‌کند.
با مجموعه‌ای از تویزه های متنوع و مختلف به‌صورت فوق روبرو هستیم که برخی به‌صورت نیم یا یک تویزه کامل متقاطع شده‌اند.و پوشش بین آن‌ها به‌صورت نیم گنبدی است که بر روی دو جرز متقاطع قرارگرفته و در این بویزه برای پوشاندن گوشه به‌کاررفته است.و مفصل بین نیروهای مجاورش که بر هم عمودند می‌باشد.زیرا فرم نیم‌کاسه‌ای آن امکان انتقال نیرو را در امتداد تمام نصف‌النهار‌های نیم‌کره را فراهم می‌آورد.لذا مؤلفه‌های نیروهای جانبی را گرچه در یک راستا نیستند، می‌توانند باهم خنثی کند یا به زمین منتقل نماید.این عناصر عمودی باربر: عناصری هستند که مؤلفه‌های قائم نیروهایی که از پوشش‌ها اعمال می‌شوند.به زمین انتقال می‌دهند. این عناصر به دودسته تقسیم می‌شوند، جرزها و ستون‌ها.
کش های چوبی:
وجود کش های چوبی در طاق چشمه‌ها موجب می‌شود که با اضافه شدن یک عنصر کشتی شبکه یکپارچه‌ای شکل بگیرد.که باعث افزایش مقاومت آن در برابر نیروهای جانبی می‌شود.و از سوی دیگر منجر به خنثی شدن نیروی رانشی تویزه ها به‌وسیله اعمال عکس العمل کشتی توسط این کش ها می‌شود. اما نکته قابل‌توجه در شبستان جدید استفاده از لوله‌های فولادی به‌عنوان کش چوبی بوده که ناشی از عدم آگاهی مرمت کاران از کارکرد چوب بوده است.
کلاف چوبی
محل اتصال کش های چوبی به همدیگر بر روی سطح مربعی چوبی میخ شده‌اند.کلاف چوبی محلی است که نیروها به‌شدت متمرکز می‌شوند.بافت خاص چوب (خمشی، کششی، فشاری و غیره) مانع انتقال نیروی سطوح بالاتر به آجرهای زیرین و مانع از فروپاشیدن آن‌ها می‌شود.درواقع نیروی وارده از سطوح فوقانی را پخش می‌کند.سه ردیف کلاف چوبی در بخش‌های زیادی از بنا ازجمله شبستان‌ها، بدنه مناره‌ها و بدنه ستون‌ها به‌کاررفته است.
مصالح به‌کاربرده شده در ساخت مسجد خانم زنجان
در این بنا از مصالح متنوعی با توجه به کارکرد، کاربرد و مزیت آن‌ها استفاده‌شده است.ازجمله این مصالح که در این بنا استفاده‌شده عبارتند از آجر، آجر لعاب‌دار، کاشی، خاک رس، گچ، سنگ و چوب و مصالح دیگری به فراخور استفاده‌شده است.
تزیینات آجری
بیشتر تویزه ها به شیوه رومی آجرچینی شده است. جز کنج جنوبی شبستان که به شیوه پر آجرچینی شده است.
تویزه به روش رومی: در این شیوه آجرچینی آجرها از قسمت پهن خودروی هم چیده می‌شود.این نوع تویزه ها بسیار مقاوم هستند اما اجرای آن به دلیل احتیاج به قالب جهت جلوگیری از ریزش آن‌ها بسیار مشکل است.
تویزه به روش پر: در این روش آجرها از قسمت لبه و تیغه‌ای روی‌هم قرار می‌گیرند.به همین دلیل مقاومت آن در مقابل نیروهای وارد کم است.اما زدن این نوع طاق‌ها به دلیل انعطاف‌پذیری آسان‌تر از تویزه رومی است.معمولاً در دهانه‌های بلند که بار کمتری روی آن است استفاده‌شده است.
آجرچینی تاق چشمه‌ها
برای آجرچینی تاق چشمه‌ها از طاق‌های جناقی استفاده‌شده است این نوع آجرچینی در این بنا در طاق‌های آهنگ هم استفاده‌شده است.
طاق‌های آهنگ در این بنا به روش ترکیبی یعنی رومی و جناقی اجراشده به این صورت که از پای تاق چندین رج رومی چیده شده است.که پس‌ازآن آجرها به روش جناقی چیده شده است.که در این روش ترکیبی آجرها به‌طور کامل باهم چفت شده و بر استحکام پوشش می‌افزایند.در پوشش کنج‌ها (چهارگوش حیاط) که به‌صورت نیم‌کاسه‌ای بود از ترکیبی از آجرچینی پر و لا پوش استفاده‌شده.که حالتی تزیینی به این قسمت داده است.
آجرچینی هره نما
از این نوع آجرچینی در قسمت بالای نما استفاده‌شده است.که بر عمر بنا می‌افزاید. همچنین به خاطر سطح ملاط خوری زیاد آن دیرتر تعادلش را از دست می‌دهد.افتادن یک آجر از بین آن‌ها بسیار کم است.در آجرچینی نما معمار تلاش کرده با استفاده از شیوه‌های مختلف آجرچینی یک تنوع تزیینی ایجاد نماید.
از آجرچینی افقی و هم به‌صورت جناقی در نماها استفاده‌شده و مرز بین آن‌ها که از درگاه پنجره‌ها و درها نیز می‌گذرد با یک ردیف هره مشخص‌شده است. هر نما با یک قاب آجری احاطه‌شده است به‌این‌ترتیب هر مدول نما، به‌صورت یک قاب مستقل درآمده است.
تزیینات بنا
تزئینات به دودسته تقسیم می‌شود.۱ – تزیینات فضای داخلی ۲- تزیینات نمای بیرونی
فضاهای داخلی بخصوص در حجره‌ها با اندود گچ پوشانده شده‌اند.در شبستان قدیم و جدید از شیوه‌های مختلف آجرچینی به‌عنوان تزیین استفاده‌شده که فاقد پوشش هستند.تنها در محراب و سقف هشتی از کاشی به‌عنوان تزیین استفاده‌شده است.
دو نوع کاشی در تزیین محراب بکار رفته است، کاشی‌های بارنگ‌های سیاه، زرد و فیروزه‌ای که به‌صورت معرق‌کار شده است.
کاشی‌های چهارگوش با زمینه سفید که در مرکز تزیینات محراب کار گذاشته‌شده است.
که این تزیینات در قابی از آجرهای لعاب‌دار قرارگرفته‌اند.
در سقف هشتی نیز کاشی‌های معرق بارنگ۔ های فیروزه‌ای، زرد، خاکستری، سفید و سیاه بکار رفته است.
در عرقچین این بخش از ترکیب آجر لعاب‌دار و کاشی معرق به‌صورت معقلی استفاده‌شده است.
تزئینات نمای بیرونی بنای مسجد خانم زنجان
تزئینات نمای بیرونی بنای مسجد خانم زنجان به دو گروه تزئینات نمای ورودی بنا و تزیینات نمای حیاط، این تزیینات بر نمای بیرونی بنا واقع‌شده‌اند.
و در قسمت ورودی متمرکزشده است و در جلوخان و مناره‌ها به‌کاررفته است و به‌صورت ترکیبی از کاشی معرق و معقلی بارنگ‌های مختلف غالب در تزیینات زمان قاجار و آجر لعاب‌دار می‌باشد.و کتیبه سردر ورودی که با خط بنایی تاریخ ساخت این بنا را نشان می‌دهد، این تمرکز در تزیینات این قسمت برای تأکید بر کاربری این قسمت به‌عنوان ورودی اصلی می‌باشد.
تزیینات برنمای بیرونی بنا که رو به حیاط واقع‌شده‌اند. در این قسمت علاوه بر تزیینات آجرکاری (جناقی و رومی) دارای تزیینات کاشی‌کاری و آجر لعاب‌دار می‌باشد؛ که این تزیینات در کنار سایر عوامل بر تقارن بنا افزوده است. رنگ غالب در این کاشی‌ها فیروزه‌ای و زرد است. اوج استفاده از رنگ زرد در تزیینات نمای دهانه میانی شبستان قدیم و نمای بالای هشتی مشرف‌به میان سرا دیده می‌شود که کاشی‌ها از نوع کاشی‌های خشتی است؛ و در نمای دهانه‌های کناری از کاشی‌های معرق و معقلی بارنگ‌های مختلف بکار برده شده که بنا را از حالت سادگی و یکنواختی درآورده است. همچنین در وسط تزیینات دهانه‌های جانبی نمای شرقی و غربی میان سرا یک طرح احتمالاً ساعت که دارای زمینه سفید می‌باشد راهنمایی برای نشان دادن جهت قبله است.
تقارن در بنا
در این بنا مانند همه بناهای مشابه از قرینه و تقارن به‌عنوان یکی از عوامل تزیینی و زیبایی در بنا استفاده‌شده است همچنین از این موضوع برای راهنمایی کاربران بنا و استفاده‌کنندگان جهت دسترسی آسان‌تر به فضاها بهره برده‌اند. در این بنا علاوه بر قرینه‌ای که در بخش ورودی با مناره‌ها ایجادشده، در نماهای مشرف‌به میانسرا نیز قرینه رعایت شده است، به این صورت هر نما متشکل از سه دهانه است که نمای میانی دارای قوس ضربی و نوک‌تیز و بلندتر از دو دهانه جانبی است که دارای قوس رومی می‌باشند.
نمای شمالی و جنوبی مشرف‌به حیاط قرینه بوده و با کاشی‌های زردرنگ تزیین‌شده است؛ و نمای شرقی و غربی مشرف‌به میانسرا نیز به‌صورت قرینه بوده دهانه میانی نیز در اینجا بلندتر و با قوس نوک‌تیز و با کاشی‌های خشتی با زمینه سفید و آبی تزیین‌شده است که درواقع معمار خواسته است سبک چهار ایوانی که به وجود آورنده تقارن در بناست را در اینجا القا نماید که تا حدودی در این کار – هرچند به‌طور ابتدایی موفق بوده است.
ستون‌ها: ستون‌ها در این بنا که در شبستان قدیم و جدید واقع‌شده‌اند به‌طورکلی به دو گروه ستون‌های آجری، ستون‌های سنگی تقسیم می‌شوند.
ستون‌های آجری
در این بنا شش ستون در شبستان قدیم و جدید بکار رفته است که این ستون‌ها به دودسته ستون‌های با بدنه و پایه ستون سنگی و ستون‌های با آجرهای تراش‌خورده که طاق تویزه های بنا روی آن‌ها سوار کرده‌اند. به‌طورکلی ستون‌ها از پی ستون، پایه ستون، بدنه ستون، سرستون، تخته چوبی که کش ها به آن میخ شده‌اند.
ستون‌های سنگی که ضخامت آن‌ها از ستون‌های آجری کمتر است، برای احداث این ستون‌ها ابتدا با لاشه‌سنگ بستر را آماده نموده، بعد سه ردیف آجر با ملاط گچ و بالای آن زیرستون سنگی کارشده و در بالای آن بدنه ستون با تزیینات گلدان‌های حجاری‌شده و به‌صورت قاشقی حجاری‌شده است که این نوع تزیین در ستون‌های دوره زندیه استفاده‌شده است (بلر و دیگران ۱۳۸۱: ۲۲۷) و بدنه ستون را بامیه‌ای فلزی (آهن) با یک‌لایه سرب به قسمت پایه جهت استحکام وصل نموده‌اند؛ و دارای سرستون سنگی بوده و تخته چوبی که روی آن پایه قوس ویژه قرارگرفته است. دو ستون سنگی در این بنا کارشده است.
در ستون‌های آجری در بدنه و پایه ستون‌ها به‌جای سنگ آجر تراش‌خورده به‌کاررفته و در دو تا از این ستون‌ها فاقد پایه ستون آجری و که یکی از آن‌ها در شبستان قدیم و یکی در شبستان جدید وجود دارد و دو ستون دیگر دارای سه رديف آجر در پایه می‌باشند در بدنه این ستون‌ها در کلاف چوب استفاده‌شده که برای خنثی کردن نیروی باربر به این ستون‌ها بوده است.
جمع‌بندی
سبک بنای مسجد خانم زنجان – مدرسه متعلق به دوره قاجار است که خود از سبک چهار ایوانی الهام گرفته که خواستگاه و اوج شکوه این سبک در دوره صفویه بوده ولی در دوره‌های بعد به دلیل عوامل متعددی شکوه و زیبایی خود را ازدست‌داده است (کیانی ۱۳۷۴: ۱۰۵ و جبل عاملی ۵۵۲: ۱۳۷۸ -۵۵۴) که نمونه‌های زیادی به این شیوه و سبک در دوره قاجار ساخته می‌شود که بیشتر آن‌ها وقفی بوده‌اند.
این بنا ازنظر ساختمان‌سازی ساده و ابتدایی بوده و به نظر می‌رسد، در اینجا معمار کارکرد آن را بیشتر در نظر داشته است تا پرداختن به جزییات معماری. از طرف دیگر این بنا ازنظر فن‌های معماری بکار رفته، در آن قابل‌توجه است. بخصوص کلاف چوبی دیواره که کل بنا (دیوارها بیرونی و داخلی، تویزه ها و منارها) را به‌صورت یکپارچه درآورده است. ایجاد کشتی بین تویزه ها باکش های چوبی که نیروهای وارده بر بنا را خنثی نموده و باعث حفظ بنا می‌شوند. استفاده از این امکانات و ویژگی مصالح که نشانی از نبوغ معمار بوده، نشان‌دهنده این است که این بنا بایستی بعد از یک زلزله ساخته‌شده باشد که معمار با این تکنیک ها خواسته در صورت وقوع مجدد زلزله از ویرانی بنا جلوگیری نماید.
سخنی با خواننده عزیز
مطالب مربوط به این پست برگرفته از کتاب (کتاب مجموعه بازار بزرگ زنجان. زمینه‌ها و سیر تحولات فرهنگی، تاریخی، اجتماعی. مؤثر بر شکل‌گیری آن. نویسنده مؤلف: علی نوراللهی) می‌باشد. توصیه می‌شود برای کسب اطلاعات بیشتر در مورد اماکن دیدنی و تاریخی بازار زنجان این کتاب را مطالعه فرمایید.
امیدواریم مطالب مندرج شده در این پست برای شما مفید واقع‌شده باشد. هرچند که در دنیای مجازی نمی‌توان حس و حال بازدید واقعی را ایجاد کرد. در پایان از شما خواننده عزیز خواهشمندیم. اگر در مورد این پست و یا سایر مطالب سایت. اطلاعات تکمیلی اعم از عکس یا فیلم یا اطلاعات جدید به‌صورت متنی و غیره. دارید لطفاً با گروه هورا تور در میان بگذارید. تا بتوانیم اطلاعات جامع‌تری در اختیار خوانندگان گرامی قرار دهیم. از اینکه سایت هورا تور را انتخاب کردید ممنون هستیم.
شهر زنجان از قدیمی‌ترین شهرهای ایران هست. بزرگ‌ترین و طولانی‌ترین بازارسرپوشیده ایران. در دل این شهر تاریخی جای گرفته. مسجد جامع زنجان (مسجد سید) و مسجد چهل ستون و مسجد سید فتح‌الله زنجان نیز در نزدیکی این سرا قرار دارد. در این شهر اماکن دیدنی تاریخی و گردشگری دیگری نیز وجود دارد. همانند رختشوی‌خانه زنجان. حمام‌های قدیمی. مساجد قدیمی، کاروانسراها همانند کاروانسرای ملک وموزه مردان نمکی وغیره.
ایمیل :
horatour.info(at)gmail.com
شماره همراه و تلگرام :
۰۹۳۸۳۸۹۴۳۳۲
گردآوری اطلاعات: سایت هوراتور www.horatour.ir
منابع
کتاب مجموعه بازار بزرگ زنجان – نویسنده و مؤلف: علی نوراللهی.
تشکر فراوان از زحمات و مشاوره‌های بی‌دریغ جناب آقای محمد علویون. از کسبه‌های قدیمی و معتمد بازار زنجان.
