سرای ملک زنجان

سرای ملک زنجان

به شهر زنجان خوش‌آمدید. سرای ملک، در بازار بزرگ زنجان و در بازار پایین زنجان و در جبهه شمالی راسته سراج‌ها قرار دارد. در این پست سعی شده تا در مورد قسمت‌های مختلف سرای ملک زنجان توضیحات مختصری ارائه شود. این توضیحات شامل، محل قرارگیری سرای ملک در بازار زنجان. ورودی‌ها. قرارگیری در بافت. کاربرد فعلی بنا. حجره. نما. راسته‌ها. حیاط. هشتی. کاربندی گنبد. کاربندی شمسه یا اختری. صحن مرکزی. دیوارها. پوشش‌ها. گنبد. تزئینات. معقلی. دو قدی. کاربندی گنبد. تزیینات (کاشی). اجزای عمودی باربر (جرز). نحوه اجر چینی هره بام. نحوه هدایت آب بام، می‌باشد. این کاروانسرا از بناهای دوره قاجاریه است. سرای ملک زنجان که بنای آن به همت ملک التجار زنجانی به سال ۱۳۰۰ ه.ق. به پایان رسیده. مطابق کتیبه مرمتی بنا در سال ۱۳۴۵ ه.ق مرمت و بازسازی‌شده است.

سرای ملک زنجان که بنای آن به همت ملک التجار زنجانی به سال ۱۳۰۰ ه.ق. به پایان رسیده. جزء کاروانسراهای درون‌شهری و سراهای داخل بازار است.به همین دلیل خصوصیات یک سرای داخل بازار را داراست.کل بنا در یک طبقه ساخته‌شده است. فقط در قسمت کوچکی از آن زیرزمین وجود دارد؛ که درگذشته آب‌انبار بوده. و پا شیر آن در جبهه غربی حیاط است. در حال حاضر به سرویس بهداشتی تبدیل‌شده است.

مالکیت و کاربری سرای ملک زنجان

مالکیت سرای ملک زنجان، در بازار بزرگ زنجان خصوصی بوده است. و متعلق به ورثه شخصی بنام (خلیلیان) است. که در زنجان سکونت دارد.در حال حاضر به‌جز چند تا از حجرات متروکه بنا که از آن‌ها استفاده نمی‌شود. بیشتر حجره‌های سرای ملک زنجان در دست مستأجران است. لازم به ذکر است که سرقفلی تعدادی از حجره‌ها که مغازه هستند. (فعالیت فروش کالا رادارند). نیز متعلق به اشخاص دیگر می‌باشد. ولی سایر حجره‌ها به شکل انبار می‌باشند. سرقفلی چندانی ندارند. حیاط سرای ملک زنجان نیز به‌صورت مشاع استفاده می‌شود. ضمن اینکه اداره بنا در دست مستأجران يا صاحبان مغازه‌هاست. و آن‌ها نیز به علت فرسودگی بنا اهتمام چندانی در حفظ و نگهداری آن ندارند. که این بی‌توجهی باعث تخریب روزافزون بنا می‌شود.

محل قرارگیری سرای ملک، زنجان

سرای ملک زنجان در مرکز بافت بازار زنجان و درراسته بازار پائین واقع‌شده است. این سرا درکنار خیابان فردوسی احداث‌شده است. این کاروانسرا به دلیل مجاورت با خیابان ازسایرکاروانسراهای موجود. در این بازار به دلیل دسترسی آسان ترازاهمیت ویژه‌ای برخوردارمی باشد. سرای ملک زنجان در همسایگی خود با کاروانسراها و مسجد و حمام  نیز دارد.که شامل سراهای ملک و گلشن و همچنین با مسجد میرزایی و حمام حاج داداش می‌باشد.این سرا درگذشته از ارزش و اعتبار خاصی برخوردار است.

ورودی‌های سرای ملک، زنجان

سرای ملک زنجان دارای ۵ ورودی است. از این ۵ ورودی ۴ ورودی آن فرعی و ۱ ورودی آن اصلی محسوب می‌شود. سرای ملک علاوه بر ورودی که آن را به راسته اصلی بازار متصل می‌کند. دارای چهار ورودی دیگر نیز است. دو تا از این ورودی‌ها به کوچه شرقی بنا. و دوتای دیگر به فضای باز متروک در سمت غرب بنا، راه دارند. قوس‌های نیم‌دایره‌ای تویزه و کاشی‌های به رنگ‌های زرد و سیاه و … است. که این موضوع نشانی از سبک معماری رایج در دوره قاجار دارد.

بنا ازنظر ایستایی، مشکل چندانی(در بیشتر قسمت‌های بنا) ندارد. اما در چند نقطه از بنا تخریب جدی دیده می‌شود. ضمناً قسمت‌های مختلفی از ساختمان پس از تخریب به شکل نامتناسبی، بازسازی‌شده‌اند. بخشی از این کاروانسرا در سال ۱۳۸۰ بازسازی و مرمت‌شده است. ولی در تابستان ۱۳۸۶ نیز مجدد از طرف میراث فرهنگی زنجان مورد مرمت قرارگرفته است.

قرارگیری در بافت سرای ملک، زنجان

سرای ملک تقریباً در مرکز بافت زنجان می‌باشد.

که در بازار بزرگ زنجان و در راسته‌بازار پائین واقع‌شده است.

این سرا در کنار خیابان فردوسی احداث‌شده است.سرای ملک زنجان از شرق به خیابان فردوسی راه دارد.از غرب به حمام حاج داداش و از شمال به بافت مسکونی ارتباط پیدا می‌کند.از جنوب به راسته‌بازار پائین و سرای گلشن منتهی می‌شود.در هم‌جواری این سرا مسجد میرزایی و حمام حاج داداش  قرار دارد.که امروزه از آن به‌عنوان سفره خانه سنتی استفاده می شود.سرای ملک زنجان در راسته سراج‌ها قرار دارد.این سرا به سبب جنبه اقتصادی و فعال بودنش در گذشته نسبت به مهروموم‌های اخیر دارای پنج ورودی می‌باشد.که چهار ورودی آن فرعی و یک ورودی آن اصلی است.که در راسته اصلی بازار قرارگرفته است.

سرای ملک زنجان دارای فضای خطی راسته مانندی به‌موازات راسته اصلی بازار است.این راسته در دو انتهای به کوچه فرعی مجاور و فضای باز بارانداز می‌رسد.محل برخورد این راسته با راسته ورودی به فضای مرتفع و مهم هشتی تبدیل‌شده است.در دو طرف این راسته حجره‌هایی وجود دارد.که در قدیم کارگاه‌هایی برای انجام خدمات بر روی کالاها بوده است ولی در حال حاضر به انبار تبدیل‌شده است.حجره‌ها در سرای ملک گرداگرد حیاط واقع‌شده‌اند.درواقع حياط نقطه اتصال تمام این حجره‌ها می‌باشد.

سرای ملک زنجان دارای یک حیاط مرکزی می‌باشد. احتمال اینکه این سرا باراندازی دربافت اطراف آن درگذشته داشته باشدخیلی زیاد است. ولی امروزه بارانداز نقش پارکینگ و فضای سبز حمام داداش را ایفا می‌کند.

کاربرد فعلی بنا (سرای ملک، در بازار بزرگ زنجان)

با توجه به از بین رفتن عملکرد گذشته کاروانسرا تغییراتی دیده می‌شود.دلیل این تغییرات،تغییر سیستم حمل‌ونقل و تجارت، تغییراتی در عملکرد و سیرکولاسیون فعلی بنا است.به دلیل متروک و غیرفعال شدن سرای ملک، فعالیت تجاری در این بنا رونق چندانی ندارد.سمت اعظم حجره‌ها به فعالیت انبار تخصیص‌یافته. ضمن اینکه فضای قدیمی بارانداز به‌صورت متروک بوده.بدین ترتیب بدون عملکرد درآمده است.تعدادی از حجره‌های قدیمی در حال حاضر در هم ادغام‌شده‌اند و به شکل کارگاه‌های قند ریزی فعالیت تولیدی دارند.لازم به ذکر است چند حجره که در مدخل ورودی سرا وجود دارند به علت نزدیکی به راسته اصلی بازار،هنوز به‌صورت مغازه به فروش البسه و زیر اندازه،اشتغال دارند.به دلیل از بین رفتن روح فعال بنا، كالبد آن شروع به پوسیدن و از بین رفتن نموده است.

در ارائه طرح مرمت این بنا پس از مرمت کالبد فرسوده آن نیاز به دمیدن یک روح و جان تازه به این کالبد سالمند داریم.تا بنای فرسوده بتواند به حیات خود ادامه دهد.

توضیحاتی در مورد ساختار سرای ملک زنجان

حجره‌های سرای ملک، زنجان

حجره‌ها به‌صورت فضاهای کوچکی به‌صورت خطی در کنار راسته‌ها و یا دور حیاط چیده شده‌اند.این فضاها در گذشته کاربردهای خاصی داشته‌اند.دفتر کار تجار یا کارگاه‌های کوچکی که در آن‌ها خدماتی روی کالاها کاربردهای این بناها بوده.در حال حاضر این حجره‌ها(به‌جز حجره‌های کنار ورودی)به انبار تبدیل‌شده‌اند.حجره‌های کنج حیاط سرای ملک زنجان در حال حاضر به کارگاه‌هایی تبدیل‌شده.که با دخل و تصرفاتی در ارتباطات بین حجره‌ها و شکل جرزها، به کارگاه‌های قند ریزی تبدیل‌شده.وجود این فعالیت ناهمگن در بنا به سبب وجود کوره‌های بزرگ حرارتی، باعث مشکلاتی برای مجموعه شده.

نمای اصلی مجموعه سرای ملک، زنجان

نمای اصلی مجموعه مهم‌ترین نمای حیاط درونی بنا به شمار می‌رود.که با استقرار آن در مقابل ورودی اصلی و هم به دلیل وجود حجره ملک التجار با سقف کاشی‌کاری شده. دارای اهمیت بسزایی شده است.طاق‌های آهنگ هم‌جهت، تعریف‌کننده نماهای حیاط است و ستون‌های نیم استوانه‌ای در میان این طاق‌ها قرارگرفته‌اند.

راسته غربی حیاط سرای ملک، زنجان

این راسته نیز تابع حرکت خطی سایر راسته‌های بنا است.۳که انتهای آن باز متروک غربی بنا می‌رسد.ضمناً دسترسی به زیرزمین (آب‌انبار قدیمی) از طریق این فضا میسر است.نقش این فضای ارتباطی در قدیم به سبب وجود اسطبل و آب‌انبار با دیگر راسته‌ها تفاوت داشته،که این تفاوت حتی در ابعاد و فرم طاق و تویزه ها، محسوس است.

راسته شرقی حیاط سرای ملک، زنجان

این راسته که مستقیماً حیاط را به کوچه فرعی مجاور، متصل می‌کند.به‌موازات راسته اصلی بازار و راسته فرعی سرای ملک قرارگرفته است.در این قسمت از سرای ملک زنجان، بیشترین میزان آسیب‌دیدگی و تخریب دیده می‌شود.در قسمت انتهایی این فضا بخشی از سقف پس از تخریب به شیوه نامناسبی بازسازی‌شده است.

کنج حیاط سرای ملک، زنجان

تنها کنج حیاط که به‌صورت قدیمی خود باقی‌مانده که گوشه شمال غربی حیاط است.فرم اجرای کنج‌ها به دلیل رسیدن دو ریتم متفاوت طاق‌های آهنگ به هم در بناهای مختلف، دارای ترفند خاصی است.که حس حفظ ریتم نماها، دسترسی به گوشه ساختمان امکان‌پذیر باشد.

ورودی سرای ملک، زنجان

سرای ملک زنجان، در بافت کنونی بازار پائین در راسته سراج‌ها قرارگرفته است. این سرا دارای پنج ورودی می‌باشد. که به دلیل جنبه اقتصادی و فعال بودنش در دوره‌های گذشته نسبت به سال‌های دیگر می‌باشد. که چهار ورودی آن فرعی و یک ورودی آن اصلی است. که در راسته اصلی بازار قرارگرفته است. سه ورودی این بنا در مرکز تقارن بنا قرارگرفته است. که مستقیماً به حیاط منتهی می‌شود. تنها دو ورودی در ضلع جنوبی سرا قرارگرفته‌اند. که ازنظر قرارگیری با ورودی‌های دیگر تفاوت دارند. این دو ورودی پس از گذر از چند حجره به هشتی که مرکز تقارن سه ورودی است می‌رسد. و پس‌ازآن می‌توان به حیاط بنا دسترسی پیدا کرد.

ورودی‌های دیگر سرای ملک، زنجان

همان‌طور که می‌دانیم ورودی‌ها برای آسان‌تر کردن مبادلات و فروش کالا می‌باشد.بالطبع سرای ملک با توجه به ابعاد و اندازه‌ای که نسبت به سراهای دیگر در بازار دارد.دارای ورودی بیشتر می‌باشد.البته دو ورودی یعنی ورودی‌های شماره ۳ و ۲ عمدتاً برای ورودی اجناس خریداری‌شده بوده.که توسط حجره‌داران استفاده می‌شده است و عمده رفت‌وآمد خریداران البته از ورودی ۱ که در راسته‌بازار اصلی قرار دارد. صورت می‌گرفته است. و سپس ورودی‌های شماره ۴ و ۵ پر رفت و آمدترین آن بوده‌اند.بدین دلیل ارزشی که در معماری طاق و تویزه ها و ابعاد و اندازه‌ها و تزئینات اجراشده.بیشتر از ورودی‌های دیگر است. 

ورودی‌های سرای ملک همچون سراهای دیگر در بافت بازار برای رسیدن به حیاط مسیری را باید طی کردکه این مسیر به‌وسیله تاق و تویزه هایی مسقف شده‌اند.که نوع قوس‌های تویزه آن‌ها از نوع قوس نیم بیضی و تاق‌ها از نوع چهار ترک می‌باشد.که تقریباً در تمام طاق‌ها هورتو (روشنایی) جهت تأمین نور این مسیر اجراشده‌اند.اجرای هورتها علاوه بر اینکه نور این مسیر را تأمین می‌کند.بلکه هنگام تابش آفتاب سایه‌اندازی بسیار زیبایی را در تمام مدت طول روز می‌توان مشاهده کرد.

هشتی‌های سرای ملک، زنجان

این فضای مرکزی یکی از گره‌های مهم سرای ملک زنجان می‌باشد. که در محل تقاطع دو محور عمود بر هم است. تنها گنبد موجود در بنا در این فضا ایجادشده. و تزئینات آن نسبت به سایر فضاهای داخلی منحصربه‌فرد است. ازنظر ابعاد نیز بلندترین و شاخص‌ترین گنبد مجموعه متعلق به فضای هشتی است. به‌عبارت‌دیگر این هشتی مهم‌ترین فضای داخلی در سرای ملک زنجان می‌باشد. تنها در هشتی گنبد کوچکی اجراشده است. که این گنبد توسط کاربندی به ۱۶ تبدیل‌شده است. کاربندی اجراشده از نوع ۱۶ ضلعی می‌باشد. که به‌وسیله کاشی‌های فیروزه‌ای‌رنگ تزئین شده‌اند. نوع قوس چهارطاقی که گنبد بر روی آن نشسته است. از نوع شیدری تند است. و گنبد اجراشده بر روی کاربندی از نوع ترکین می‌باشد.

کاربندی گنبد سرای ملک، زنجان

کاربندی کار شده درسرای ملک زنجان از نوع گسترش کاربندی ۱۶ ضلعی اختری ۴ به ۴ می باشد. و در زمینه مربع کاربندی اختری است.

کاربندی شمسه یا اختری سرای ملک، زنجان

در سرای ملک زنجان از کاربندی شمسه یا اختری استفاده شده است. در کاربندی اختری نقاط تقسیم دایره محیطی را به طور دلخواه تقیسم می کند. که ۳ به ۳ یا ۴ به ۴ یا چنددر چند به هم وصل می کنند. بدون در نظر گرفتن این که طول مستطیل چند تا از تقسیمات دایره را در بر می گیرد. شکل منظمی که به دست می آید کاربندی اختری است. برای رسم این کاربندی ابتدا دایره محیطی را به ۱۶ قسمت تقسیم کرده. و سپس نقاط را به ۴ به ۴ به هم وصل می کنیم. شکل حاصل اختری ۴ به ۴ خواهد بود. راسته فرعی سرای ملک فضای خطی راسته مانندی به موازات راسته اصلی بازار است. این راسته در دو انتها به کوچه فرعی مجاور و فضای باز بار انداز می رسد. محل برخورد این راسته با راسته ورودی به فضای مرتفع و مهم هشتی تبدیل شده است.

در دو طرف این راسته حجره هایی وجود دارد. که در قدیم کارگاه هایی برای انجام خدمات بر روی کالاها بوده است. ولی در حال حاضر به انبار تبدیل شده است. دلیل شکل گیری راسته فرعی به خاطر طولانی بودن فضای جنوبی سرای ملک می باشد. در صورتی که راسته فرعی در این قسمت از این بنا اجرا نمی شد. و دسترسی به فضاهای شرقی و غربی ورودی اصلی امکان پذیر نبود.

صحن مرکزی سرای ملک، زنجان

یکی از عناصر اصلی در معماری ایران به شمار می رود. در کاروانسراها، مساجد، مدارس و خانه های مسکونی نیز از این عنصر به درستی استفاده شده است. سرای ملک زنجان نیز از این قاعده بی بهره نیست. حجره ها در سرای ملک زنجان در گرداگرد حیاط واقع شده اند. در واقع حياط نقطه اتصال تمام این حجره ها می باشد. در سراهای شهری معمولا بار انداز یا حیاط های فرعی اجرا می شده اند که ابتدا بارها در این حیاط ها تخلیه می شدند و در زمان مناسب به حجره ها انتقال داده می شدند. اما سرای ملک تنها دارای یک حیاط مرکزی می باشد. احتمال اینکه این سرا بار اندازی در بافت اطراف آن در گذشته داشته باشد زیاد است.

البته گفته مذکور بدون دلیل نمی باشد. زیرا در سراهایی که در دارای ابعاد و اندازه این چنینی می باشد. و از رونق بالایی برخوردار هستند. تنها یک حیاط مرکزی نمی تواند پاسخگوی هم اطراق کالا و هم مرکزیت خرید و فروش باشد. و به همین منظور تحقیقاتی در بافت اطراف سرای ملک به عمل آمده. و نتیجه این تحقیقات این بوده است که در غرب سرای ملک حیاطی وجود داشته. که ابتدا بارها در آنجا تخلیه شده و بعد به حجره ها انتقال داده می شده است. البته فضای بار انداز که مابین حمام داداش و سرای ملک وجود داشته است. بعدها برای رونق بخشیدن به حمام داداش که فعلا کاربری سفره خانه سنتی تبدیل شده. و به آن داده شده اضافه شده. به همین دلیل فعلا بار انداز نقش پارکینگ و فضای سبز حمام حاج داداش را ایفا می کند.

ساختار بنا سرای ملک، زنجان

دیوارها در سرای ملک زنجان

همانطور که در بخش مصالح توضیح داده شده است. دیوارها در سرای ملک و دیگر سراهای موجود در بافت بازار از تلفیق خشت و آجر اجرا شده اند. که در بخش میانی جرزها از خشت و در قسمت نما از آجر استفاده گردیده است. و علت آن هم این است که خشت ها از نظر هزینه نسبت به آجر برتری دارند.

و برای اینکه بتوانند در مقابل عوامل جوی همچون باد و باران و رطوبت اشباع در هوا محفوظ نمانند. از آجر در نما استفاده کرده اند. ولی خشت از نظر مقاومت فشاری نسبت به آجر ضعیفتر است. برای رفع این مشکل از چوب استفاده شده. در میان جرزها هم برای یکنواخت کردن بار و هم برای کلاف کردن آن استفاده کردند. دیوارهایی که در سرای ملک اجرا شده اند همگی از نوع بار بر می باشند. و دیوارهای تیغه ای یا اسپر در این بنا وجود ندارد.

پوشش هادر سرای ملک زنجان

در سرای ملک پوشش ها در تمام بخش ها از نوع طاقی است. و تنها در هشتی به صورت گنبدی می باشد. اکثر طاق های حجره ها از نوع طاق آهنگ و با قوس مازه دار می باشند. که این طاق ها طوری طراحی و اجرا شده اند. که نیروهای رانشی یکدیگر را خنثی می کنند. و ابعاد و اندازه هر کدام از طاق ها به ابعاد و اندازه حجره ها بستگی دارد. اما در راسته فرعی پوشش ها به صورت طاق و تویزه هستند. و هر طاق بر روی چهار تویزه می نشیند. که دو تویزه از این طاق در واقع ورودی حجره ها می باشند.

نوع أجر چینی این طاق ها رومی می باشد. که از تقاطع تویزه ها شروع شده اند. هر کدام از این طاق و تویزه دارای نورگیر می باشند. که نور راسته فرعی توسط همین نورگیرها تامین می شود. نوع قوس های تویزه ها از نوع مازه دار و نیم بیضی می باشد. که به روش رومی اجرا شده اند. و در زیر تویزه ها از کلاف های چوبی برای یکنواخت کردن بار استفاده شده است.

گنبد

تنها در هشتی گنبد کوچکی اجرا شده است. که این گنبد توسط کاربندی به ۱۶ تبدیل شده است . کاربندی اجرا شده از نوع ۱۶ ضلعی می باشد. که به وسیله کاشی های فیروزه ای رنگ تزئین شده اند. نوع قوس چهار طاقی که گنبد بر روی آن نشسته است از نوع شیدری تند می باشد. و گنبد اجرا شده بر روی کار بندی از نوع ترکی می باشد.

تزئینات

تزئینات به کار رفته در سرای ملک زنجان غالبا به صورت کاشی کاری می باشد. می دانیم که کاشی معلقی از خصیصه معماری دوره قاجار است. تزئینات کاشی معقلی به کار رفته و در رواق شمالی و جنوبی وجود دارد. عمده رنگ های استفاده شده. در تزئینات همانند معماری قاجار از رنگهای زرد و فیروزه ای و مشکی است. که با سبک کاشی معقلی در کنار هم قرار گرفته اند.

معقلی 

هنر را می توان مکمل کارها و تزئیناتی دانست. که در انواع نماسازی و پوششهای خارجی و داخلی به کار گرفته می شود. به طور کلی پیدایش معلقی سازی را می توان بعد از به وجود آمدن هنر کاشی هفت رنگ دانست. و کاربرد آن در پوشش های داخلی و خصوصا نماسازی های خارجی باشد. زیرا مخارج و زمان تهیه و نصب کاشی هفت رنگ به مراتب بیش از معقلی سازی است. علاوه بر آن کارهای معقلی از کاشی هفت رنگ مقاوم تر است. دلیل آن نیز ابعاد کوچک کاشی است. این ابعاد بیشتر به صورت مربع ساخته شده. و باعث کاهش آثار ناشی از تغییرات جوی در کاشی می شود. و نیز پدیده هایی چون انبساط و انقباض کاشی ناشی از این آثار را خنثی یا کم اثر می کند.

از هنر معقلی سازی در بناهای سنتی نهایت استفاده شده. که به تدریج در اغلب بناها دیده می شود. به جای بکارگیری معرق یا کاشی هفت رنگ. در تمام سطوح خارجی و غرفه ها و ایوان های بنا، از وجود انواع معقلی سازی ها استفاده شده. با این که از نقوش و نماسازی های معقلی در کتاب های مختلف ذکری به میان نیامده است. آن طور که از آثار باقی معماری اسلامی بر می آید. می توان گفت معقلی از قرن ششم هجری در خدمت تزیین نمای بناها به کار گرفته شده.

معقلی و دوره  سلجوقیان

در دوره سلجوقیان آجرکاری با نقش های متنوع روکار بناها را پوشانید. و زینت بخشید، طرح و نقش و نگارهای مربوز بر اساس طول و عرض و ضخامت آجرها شروع شده. و طولی نکشید که آجرها را با تیشه أجر تراشی به صورت نازکتر با قطعات کوچکتر در آوردند. با این تحول به مرور زمان توانستند در نقش و نگارهای هندسی تغییراتی به وجود آوردند. و با تکه آجرهای مربع شکل یا مربع مستطیل هایی که دو یا سه برابر مربع اولی یا بیشتر بودند. به نقش های خود شکل بخشیدند.

معلقی و مغولها

هنرمندان دوره مغول توانستند از نقوش معقلی در بناها استفاده کنند. و آثاری از خود بجا گذارند. با دقت در ساخت ابنیه و مکان هایی که این تزئینات در آن بکار رفته است. که می توان نتیجه هایی نتیجه بگیریم. که این تکنیک حدود سده ششم یا هفتم هجری قمری بنیان گرفته است . این شیوه تا زمان صفویه ادامه یافت و در همین دوران بود که به اوج خلاقیت خود رسید.

ترکیب در معقلی 

شکل کاشی در معقلی بر اساس خانه بندی و جدول کشی. و به طور کل از حالت های شطرنج شکل می گیرد. اصول شطرنج بندی در زمینه های معقلی به صورت مربع و یا لوز مربع است. خطوط مستقیم در معقلی به صورت محورهای عمودی و افقی کاربرد فراوان دارد. اما حرکات دیگری مانند خطوط مورب که اکثر تحت زوایای ۴۵ درجه هستندنیز وجود دارد. که حالت های معقلی را به وجود دارد. در معقلی سازی همیشه گل های به وجود آمده. در متن مورد توجه بوده اند. محاسبه این گل ها که تلفیقی است. این تلفیق از گل های سه رجی و هفت رجی در متن می باشد. با به وجود آمدن گل در مرکز و در نتیجه کل ترسیم، از گوشه های کادر انجام می گردد.

اجرای قطعات در معقلی سازی :اندازه اصلی زمینه معقلی، کلوک است. که به صورت مربع تراش داده شده. و دارای ابعاد ۴×۴ سانتی متر می باشد. اندازه های دیگری از معقلی نیز در ابعاد ۲۵ × ۲۵ یا ۲۶۲ سانتیمتر وجود دارد. که از آن ها کمتر استفاده می شود.

 دو قدی

اندازه عرض این کاشی برایر بعد یک کلوک می باشد. و طول آن به اندازه دو عرض  كلوک یعنی ۴۶۸ سانتی متر است. در زمینه های معقلی سازی از وجود چهار قدی کمتر استفاده می شود . چنانچه در معقلی سازی زمینه کار با بند، مورد نظر باشد. قطعات با بندهای عمودی و افقی ساخته می شود. و اندازه بندها بین ۶ تا ۸ میلی متر انتخاب می شود. در چنین حالتی طول دو قدی هشت سانتی متر به اضافه یک ملات خور یعنی ۸۸ میلی متر. و طول سه قدى دوازده سانتی متر به اضافه دو ملات خور یعنی ۱۳۶ میلی متر خواهد بود.

کاربندی گنبد سرای ملک زنجان

کاربندی به کار رفته در سرای ملک از نوع گسترش کاربندی مباشد. این کاربندی ۱۶ ضلعی شمسه ۴ به ۴ در زمینه مربع کاربندی اختری است. در این نوع کاربندی نقاط تقسیم دایره محیطی را به طور دلخواه وصل می کند. که می تواند سه به سه یا چهار به چهار یا بیشتر به هم وصل می کنند. بدون در نظر گرفتن این که طول مستطیل چند تا از تقسیات دایره را در بر می گیرد. شکل منظمی که به وجود می آید کاریندی اختری است. برای رسم این کاریندی ابتدا دایره محیطی را به ۱۶ قسمت تقسیم کرده. و سپس نقاط را ۴ به ۴ به هم وصل می کنیم. شكل حاصل اختری ۴ به ۴ خواهد بود.

تزیینات (کاشی)

کاشی به صورت تزیین رویه بنا در قسمت های مختلفی از آن مانند پشتیبانی و سر ستون ها در نما و زیر گنبد هشتی در داخل ، به کار رفته است و اهمیت یک فضا ، به وسیله آن تشدید شده است. کاشی در پیشانی نماها ، به صورت معقلی ( ترکیب آجر و کاشی ) و در حجره ملک الشجار که از فضاهای مهم سرا می باشد ، به صورت معرق به کار رفته است.

اجزای عمودی باربر (جرز) 

بیشتر اجزای عمودی باربر(جرز). در داخل با خشت چیده شده. و رویه آن ها با آجر چیده شده است. کلاف های چوبی به صورت جرزها به کار رفته اند. این کلاف ها علاوه بر همگن نمودن رج ها، باربری جرزها را هم همگن می کند.

نحوه اجر چینی هره بام 

توضیح مختصری در مورد طاق های همکف و زیرزمین. خیز طاق زیرزمین نسبت به طاق های طبقه همکف کمتر است. ولی با توجه به نزدیکی به سطح زمین بار افقی آن زود به زمین منتقل می شود. کم گرفتن خیز طاق زیرزمین برای آن است که ارتفاع کف طبقه همکف زیاد نشود.

نحوه هدایت آب بام سرای ملک زنجان

نحوه هدایت آب از بام با استفاده از شیب بندی بام و تعبیه ناودانی ها است. که به ستون های نما ختم می شود می باشد. این شیب بندی بام از طریق اجرای نیم مخروط های آجری بر روی طاق های اهنگ صورت گرفته است. سیستم باربری دو قوس: بار قوی بزرگتر به قوس کوچکتر منتقل می شود. و قوس کوچکتر سازه درجه یک است و بار را مستقیما به زمین منتقل می کند. نحوه اتصال گنبدهایی به ابعاد متفاوت در مجاورت هم. برای سوار شدن گنبدهای راسته بر روی گنبدهای حجره ها که دارای ابعاد کوچکتر هستند یک تویزه پهن قرار گرفته است تا نیرو را به تدریج منتقل کند.

سخنی با خواننده عزیز:

امیدواریم مطالب مندرج شده در این پست برای شما مفید واقع شده باشد. هرچند که در دنیای مجازی نمی توان حس و حال بازدید واقعی را ایجاد کرد. در پایان از شما خواننده عزیز خواهشمندیم. اگر در مورد این پست و یا سایر مطالب سایت. اطلاعات تکمیلی اعم از عکس یا فیلم یا اطلاعات جدید به صورت متنی و غیره دارید. لطفا با گروه هورا تور در میان بگذارید. تا بتوانیم اطلاعات جامع تری در اختیار خوانندگان گرامی قرار دهیم.

ایمیل :

horatour.info(at)gmail.com

شماره همراه و تلگرام :

۰۹۳۸۳۸۹۴۳۳۲

گردآوری اطلاعات: سایت هوراتورwww.horatour.ir  

منابع :

 کتاب مجموعه بازار بزرگ زنجان – نویسنده و مولف : علی نور اللهی