حمام تاریخی حاج ابراهیم سرمدیان زنجان

 علاوه بر نقش حمام ها در نظافت و استحمام مردم  نقش قابل توجهی در انتقال آداب و رسوم و آیین ها و مناسک، ادبیات شفاهی و سایر ابعاد فرهنگی جامعه ایفا می کردند. در شهر زنجان گرمابه های متعددی وجود داشته و دارد.نام این مکانها گرمابه حاج ابراهیم ، گرمابه میرلی ، گرمابه سعدی  و … میباشد.

در شهر تاریخی زنجان حمامی با نام حاج ابراهیم وجود دارد که در دل بازار زنجان است این حمام در بافت قدیمی بازار زنجان در کوچه ای به نام ((سقالر)) وجود دارد که در حین بازدید از بازار بالا می توانید از این حمام نیز دیدن کنید. زمانی که وارد کوچه سقالر که می شوید بافت قدیمی بازار را باید طی کنید حجره هایی با درب و پنجره چوبی و حیاتی که وسط آن یک حوض قدیمی زیبا ساخته شده، انتهای کوچه بر سر در چوبی آن حک شده حمام  باستانی حاج ابراهیم سرمدیان.

محمد سرمدیان تنها عضو خانواده سرمدیان است که حمام را هنوز سر پا نگه داشته است او که هم اکنون ۳۲ ساله است. به نقل از ایشان از ۱۵ سالگی در این حمام کار میکرده و آرامش کار در حمام را به امور دیگر ترجیح داده است. با او همراه می شویم تا گوشه زوایای این اثر تاریخی جذاب را ببینیم، چهار پله را که طی می کنید تا به دالان برسی پس از دالان سربینه است و کمدها و رختکن ها دو پله دیگر که پایین می روی وارد هشتی می شوی که در گذشته جایی برای اقامه نماز هم بوده است و بالاخره محل شستشو که در گذشته از سه خزینه آب گرم، سرد و ولرم تشکیل شده و بعدها تغییر شکل میداده و فقط یک خزینه آن باقی ماده است. این بنا در راسته بازار بالا ، کوچه سقّالر ، ضلع جنوبی بازار قرار گرفته است . ورودی اصلی این بنا رو به شمال (بطرف بازار) بوده که در سمت چپ ودر کنار آن درب بزرگی چوبی،جهت استفاده و دسترسی به پشت بام و یا موتور خانه فعلی قرار گرفته، نمای ورودی بنا در حال حاضر ساده و بدون تزئینات خاصی با روکشی از سیمان سفید می باشد .

دور تا دور سربینه (رختکن) را که فضایی است چهار ایوانی اشیای قدیمی تزئین کرده از چپق و چرتکه گرفته تا ترازو و کوبه در قدیم و در قسمت مرکزی این فضا گنبد بزرگ بر جرزهای جانبی استوار شده و در مرکز این گنبد نیز یک نور گیر قرار گرفته که در سه جانب آن (شرقی، جنوبی و غربی) بر روی ساق گنبد سه نورگیر کوچکتر تعبیه شده است. این مثلث ها به گونه ای طراحی شده اند که گویی راس آن ها جهت قبله را می نمایاند. وجود سردخانه ای در پشت کمدهای سربینه از نکات حائز اهمیت معماری ایرانی است که زمانی به جای یخچال استفاده می شده و اکنون به حافظه تاریخ معماری ایران افزوده شده است.

حوض وسط سربینه به رنگ آبی است و در گوشه ای از این فضا قل قل سماور شاید جایگزینی شده برای قهوه خانه ای که در گذشته در این محل وجود داشته و امروز بر اثر ریزش سقف آن به سرنوشت سردابه دچار شده است. حمام حاج ابراهیم بنایی با طاق های ضربی و یادگار دوره صفویه میباشد . این حمام در زمینی به مساحت ۴۶۵ متر مربع بنا شده است و همراه با کاروانسراهای اطراف آن در مسیر جاده ابرایشم قرار داشته و از این حیث حائز اهمیت بوده است. این بنا از ساروج ساخته شده و دارای یازده ستون است که به جای بتون داخل آن ها سرب ریخته شده تا مانع از تخریب بنا شود. در زمان گذشته به جای دوش آب، خزینه(استخر های کوچک) وجود داشته و در هر منطقه فردی به نام میراب آب چشمه را نوبتی به سمت حمام های مختلف می گشوده تا آب از چشمه راهی خزینه حمام ها شود. در حمام حاج ابراهیم یک خزینه وجود دارد که در حال حاضر فقط برای گرم کردن داخل حمام از آن استفاده می شود.

در گذشته در این حمام قهوه خانه و نمازخانه وجود داشته ، اما پس از اینکه سقف قهوه خانه حمام فرو ریخت این محل تعطیل شد. نماز خانه حمام نیز از یک سنگ دو متری تراش خورده تشکیل شده بود که داخل هشتی قرار داشت و مردم روی آن نماز خود را اقامه می کردند اما متاسفانه این سنگ هم شکست و نماز خانه نیز از حمام حذف شد. این حمام روز های شنبه مخصوص استحمام بانوان است و سایر روزهای هفته به آقایان اختصاص دارد.

هنوز در این حمام دلاک، مشت و مال ده و کیسه کش وجود دارد و ماهانه یک مرتبه ناظران بهداشت بر وضعیت بهداشت آن نظارت می کنند. به نظر می رسد جوان ها هم آهسته آهسته به سنت روی آورده اند ، چنان که بیشتر مشتری های این حمام را جوانان تشکیل می دهند. این حمام پس از چشیدن سردی و گرمی تاریخ ۳۰۰ ساله شهر زنجان کماکان فعال است و گرچه برخی از بخش های آن به دلیل ریزش تعطیل شده اند اما سایر بخش های آن فعال است و لذت حمام کردن را به مشتریانش می چشاند و از همه ی هموطنان ایرانی دعوت داریم که به شهر زنجان سفر کرده و از این بنای تاریخی که رنگ و بوی حمام های قدیمی هنوزم در آن پیداست .

سربینه ( رختکن)

این قسمت فضایی است چهار ایوانی به شکل مربع مستطیل که در جهت شمال به جنوب کشیده شده است . ایوانها به صورتی قرینه و در چهار جهت اصلی شمالی جنوبی و شرقی غربی تعبیه گردیده اند ، کف سربینه نسبت به کوچه در رقم ۱۸۰ سانتی متری است .  در قسمت مرکزی این فضا ، گنبد بزرگ بر جرزهای جانبی استوار گردیده و در مرکز این گنبد نیز یک نورگیر قرار گرفته است که در سه جانب آن ( شرقی ، جنوبی ،غربی) بر روی ساق گنبد سه نورگیر کوچکتر تعبیه گردیده است . با توجه به محل و جهت قرار گرفتن این نورگیرها می توان اطمینان داشت که علاوه بر عمل نورگیری ، عملکرد ساعت آفتابی را نیز داشته اند ، چرا که روشن شدن نورگیر ضلع شرقی حکایت از طلوع آفتاب و شروع روز را داشته است و همچنین تابش نور خورشید بر نورگیر ضلع جنوبی و یا نورگیر ضلع غربی موجب نمایان شدن اواسط یا اواخر روز برای شستشو کنندگان بوده است . هر یک از ایوانها دارای نورگیری بوده اند. که در حال حاضر فقط نورگیر جنوبی و غربی موجود بوده ونورگیرهای ایوانهای شمالی و شرقی مسدود شده است . در وسط رختکن یک حوض هشت ضلعی از جنس سیمان وجود داردکه بنا به گفته آقای سرمدیان، این حوض به جای حوضی قدیمی که به شکل مربع مستطیل از جنس سنگ با پاشورهایی از کاشی بوده ، ساخته شده است   . در پیرامون و دورتادور فضای سربینه سکّوهایی جهت نشستن مراجعین وجود دارد که در حال حاضر بر روی آن کمد های چوبی ساخته شده است بطور کلی فضای سربینه دارای تاسیسات وملحقاتی از جمله سردخانه و قهوه خانه می باشد که سرد خانه در ضلع غربی بصورت دهلیزی بوده که ورودی آن از هشتی اول تعبیه گردیده است ، قهوه خانه بصورت یک فضای کوچک به شکل L در ضلع شرقی سربینه می باشد . این تاسیسات ( سردخانه و قهوه خانه ) در حال حاضر بلا استفاده و در پشت کمد های ایجاد شده ، مستور می باشند .

گرمخانه :
جهت ورود به فضای گرمخانه می بایستی از ورودی ضلع غربی رختکن وارد شد . درابتدای ورود به این مکان ، به عرض ۹۷ سانتی متر یک حوض آب به شکل مربع مستطیل ساخته شده است که  شستشو کنندگان قبل از ورود و بعد از خروج از گرمخانه پای خود را به آب داخل آن آغشته می نمایند سپس وارد فضای دیگری که به شکل مربع مستطیل (پاگرد) در ابعاد ۶۳/۱ × ۹۷/۲ می شویم ، این فضا در رقم ۲۴۰- سانتی متری نسبت به کف کوچه می باشد . ( هر چه بیشتر به محل گرمخانه نزدیکتر می شویم بتدریج اختلاف ارتفاع فضاها نسبت به کف کوچه نیز بیشترمی شود ) در پاگرد مزبور دو مدخل جهت دسترسی به سرویسهای دستشویی و به راهرو متصل به گرمخانه تعبیه گردیده است ورودی دستشویی در ضلع جنوبی و ورودی گرمخانه در ضلع غربی پاگرد قرار گرفته است . برای ورود به گرمخانه می بایست یک راهرو را به طول ۵۵/۱ و به عرض ۶۵ سانتی متر طی نموده ، سپس به فضای هشت ضلعی یا نماز خانه برسیم . در کف این فضا در رقم ۲۸۰ – سانتی متری نسبت به کف کوچه می باشد . که در قسمت مرکزی و در جهت قبله یک سکو از سیمان به ارتفاع ۱۵ سانتی متر ساخته شده که در قسمت انتهای آن نیز یک مهر نصب گردیده است . این فضا محلی مناسبی  برای انجام فرایض دینی شستشو کنندگان بوده که در حد فاصل سربینه و گرمخانه ساخته شده است .

بعد از نماز خانه وبعد از طی یک راهرو به طول ۱۲۰ سانتی متر با یک شیب ملایم به فضای اصلی شستشو یعنی گرمخانه می رسیم ، گرمخانه فضاییست چهار ایوانی ، ایوانها در چهار جهت اصلی ، ( شمال ، جنوب ، شرق، غرب ) تعبیه گردیده اند . این فضا در رقم ۳۰۰ سانتی متر نسبت به کف اصلی کوچه قرار گرفته است . در مرکز گرمخانه گنبد اصلی برجرزهای جانبی استوار گردیده است ، در مرکز این گنبد نیز مطابق با گنبد سربینه یک نور گیر بزرگ با سه نورگیر کوچکتر در ساق گنبد و در سه جهت ( شرق ، جنوب ؛ غرب ) تعبیه گردیده است . نورگیرهای مزبور مطمئنا علاوه بر عملکرد نورگیری یک نوع ساعت آفتابی نیز می باشند .در داخل گرمخانه فضای ایجاد شده توسط ایوانهای چهارگانه هر کدام به صورتی مورد استفاده بوده و دارای عملکرد خاصی نیز است :

ایوان جنوبی :

این فضا در اصل شاه نشین بوده که در حال حاضر توسط یک دیوار با ایجاد تغییراتی به دو قسمت مساوی تبدیل شده است و بصوررت دوش مورد استفاده قرار میگیرد ، در حد فاصل بین شاه نشین و ایوان غربی ( جرز جنوب غربی ) مدخلی که به خلوتی راه دارد دیده می شود .
خلوتی : در واقع فضایی است به شکل مربع به ایعاد ۱۰/۲ × ۳۰ /۲ متر که به دو قسمت مساوی تقسیم شده است .

ایوان غربی :   

این فضا با ایجاد دو دیوار به سه قسمت مساوی تقسیم شده و بصورت دوش مورد استفاده می باشد ، در پشت ایوان غربی محیطی در ابعاد حدوداً ۳ × ۳۰/۸ متر در سالهای اخیر جهت انبار آب سرد و گرم ساخته شده است که ورودی ان از پشت بام می باشد ، در حد فاصل بین ایوان غربی ایوان شمالی ( جرز شمال غربی ) محیطی به شکل مربع مستطیل در ابعاد ۹۷ × ۳۰/۱ در نظر گرفته شده است
ایوان شمالی :این قسمت با ایجاد خزینه آب گرم به شکل مربع مستطیل درابعاد حدوداً ۴ × ۵۰/۶ متر مورد استفاده می باشد . جهت کنترل آب این خزینه ها، پنچره ای مشبک در ارتفاع ۹۰/۲ سانتیمتر در نظر گرفته شده که دسترسی به آن از طریق چهار پله امکان پذیر است .  منبع آب سرد نیز در جوار خزینه آب سرد بوده که ورودی آن در جرز شمال شرقی تعبیه شده است .
ایوان شرقی :ایوان مزبور در مقابل ایوان غربی به شکل پنج ضلعی منظم در ابعاد ۱۰۵ × ۱۶۰ سانتی متر می باشد ، این قسمت در حال حاضر فضای اصلی جهت شستشو و مشت و مال در گرمخانه می باشد .

مصالح به کار رفته   :
عمده مصالح بکار رفته در احداث بنا شامل لاشه سنگ از جنس گرانیت ( در پی بنا ) ، آجرهای ۲۰×۲۰ با ملاط گل ( جهت چیدن جرزها ، طاق ، و تویزه ها ) ، استفاده از سنگ تراورتن سفید جهت کف فرش واستفاده از گچ آهک جهت پوشش نماهای داخلی را نام برد .
تزئینات بنا      :
با توجه به اظهارات آقای ابراهیم سرمدیان ، گرمخانه و سربینه مزّین به تزئیناتی از قبیل اهک بری و کاشیکاری منقوش بوده که متأسفانه در سالهای اخیر نزدیک به ( چهل سال پیش ) بجای کاشیهای فیروزه ای منقوش گرمخانه ، کاشیهای سفید مورد استفاده و همچنین بر روی آهک بریهای نیز قشری از سیمان سفید کشیده شده است .

قدمت و تاریخچه بنا         :
از آنجائیکه متأسفانه سند مکتوبی که دالّ بر زمان ساخت و یا نام بانی و سازنده بنا در دسترس نمی باشد ، لذا در این راستا می توان به روشهای زیر عمل نمود :        
۱- تحقیقات میدانی و مصاحبه و مذاکره با مالک و سالخوردگان محلی        .
۲- توجه به نوع معماری و سبک ساخت بنا و همچنین موقعیت قرار گرفتن و ارتباط آن با مجموعه همجوار . با عنایت به مذاکرات به عمل آمده و اظهارات مالک بنا ، سی سال پیش کتیبه ای از جنس سنگ در حین پی کنی بنا بدست آمده که سال ۱۱۳۳ را نشان می داده است .       
)تاریخ ذکر شده همراه با شک و تردید می باشد ) متأسفانه این کتیبه نیزکه به سرقت رفته است و فعلاً در دسترس نمی باشد . نظر به مصاحبات و همچنین موقعیت بنا در بافت قدیمی و با توجه به سبک و نوع معماری می توان ساخت این بنا را به اواخر دوران صفویه نسبت داد .

سیستم آبرسانی     
در ضلع غربی ورودی این مکان ، درب بزرگ چوبی واقع شده است  این ورودی جهت دسترسی به پشت بام ، چاه آب و آتشدان در نظر گرفته شده است . به منظور تامین آب مورد نیاز در این بنا از روش ایجاد چاه بهره لازم گرفته شده ، و چاه مزبور در ضلع شمالی این مکان و بطور مسلط بر خزینه و سایر اندام بنا تعبیه گردیده است . ( اختلاف ارتفاع دهانه چاه نسبت به خزینه در حدود ۴ متر می باشد ) جهت تامین آب مورد نیاز ، ابتدا با دلو آب را از چاه بالا کشیده و سپس داخل یک حوضچه که بوسیله لوله های سفالی ( تنبوشه ) به خزینه راه داشته است ، جاری می نمودند .
مقدار آب خزینه به طور مکرر توسط متصدی مورد بازدید و بررسی بوده قرار گرفته و از خزینه نیز به سایر قسمتهای گرمابه توسط لوله هایی به شکل سفالی انشعاباتی گرفته شده است . برای استفاده و بهره برداری از آب مورد نیاز بامسدود کردن راه اب یک قسمت توسط گلوله پارچه ای و باز نمودن راه آب در محل مورد نظر آب لازم را تامین می نمودند .

در این سیستم آبرسانی آنچه قابل توجه  است :
۱- ایجاد اختلاف ارتفاع بین سرچشمه آب با سایر اندام بنا جهت جاری شدن آب .
۲-نحوه تقسیم بندی و ایجاد انشعابات لازم از خزینه 
۳-تعبیه لوله های سفالی به منظور انتقال آب در تمامی قسمتهای این بنا      .
متأسفانه در این قسمت با ایجاد لوله کشی و اتصال به سیستم آبرسانی شهری ، تاسیسات قبلی از حیض انتفاع ساقط شده است .     
سیستم گرمایش و مواد گرمازا :  
با توجه به تحقیقات صورت گرفته ، سوخت مورد نیاز جهت ایجاد گرمای لازم این مکان  در ابتدا از سوخت فضولات حیوانی بوده که بعد ها از نفت سیاه و گازوییل استفاده شده و در سالهای اخیر نیز با ورود گاز از این سوخت به عنوان منبع انرژی زا بهره برداری می شود . گرمای لازم در این گرمابه با بهره گیری از چند روش تامین می گردد:         

• گرمای حاصله از سوخت مواد انرژی زا : این گرما از تون حمام شروع شده و ضمن گرم نمودن آب خزینه ، گرمای حاصله از طریق گربه روهایی که در زیر کف ساخته شده به دیگر قسمتهای بنا نیز انتقال داده می شود.
• نوع معماری با ایجاد اختلاف ارتفاع و همچنین پیچ وخم هایی بین تاسیسات حمام موجبات حفظ بیشتر گرما و همچنین جلوگیری از نفوذ سرما به داخل بنا فراهم شده است.
  

  آدرس و زمان بازدید حمام حاج ابراهیم سرمدیان 

  آدرس :روبروی حسینیه اعظم . کوچه سقالر-بازار زنجان کوچه سقالر

  زمان بازدید: کاریری  این حمام در حال حاضر فعال می باشد.

  سخنی با خواننده عزیز

  امیدواریم مطالب مندرج شده در این پست برای شما مفید واقع شده باشد. هرچند که در دنیای مجازی نمی توان حس و حال بازدید واقعی را ایجاد کرد.

  در پایان از شما خواننده عزیز خواهشمندیم اگر در مورد این پست و یا سایر مطالب سایت اطلاعات تکمیلی اعم از عکس یا فیلم یا اطلاعات جدید به صورت متنی و … دارید لطفا با گروه هورا تور در میان بگذارید تا بتوانیم اطلاعات جامع تری در اختیار خوانندگان گرامی قرار دهیم. از اینکه سایت هورا تور را انتخاب کردید ممنون هستیم.

  گرد آوری اطلاعات : سایت هوراتور  (www.horatour.ir)

  ایمیل

  horatour.info(at)gmail.com

  تلگرام

  ۰۹۳۸۳۸۹۴۳۳۲

http://seeiran.ir

www.citypedia.ir