آب انبار حاج کاظم قزوین

ژانویه 31, 2019

شهر قزوین به دلیل داشتن ده ها آب انبار عمومی و صدها آب انبار خصوصی کوچک و بزرگ و با توجه به موقعیت جغرافیای و اقلیمی به شهر آب انبار ها معروف است. آب انبارها ،مخازن آب زیرزمینى هستند که براى رفع نیاز مردم به آب شرب در بیشتر مناطق ایران و بعضى از کشورهاى دیگر ساخته مى شده اند . هر چند که نحوه سترسى به آب و تهیه آن در همه جا یکسان نبوده. اما وجه اشتراک همه آن ها ذخیره سازى آب بوده است. در این پست به معرفی آب انبار حاج کاظم پرداخته ایم.

اطلاعات کلی در مورد آب انبار حاج کاظم قزوین

آب انبار حاج کاظم قزوین در محله مغلواک واقع شده و در دوره قاجار ساخته شده است. بخش های مختلف این ساختمان شامل مخزن، سردر ،راه پله، پا شیر و دو بادگیر می باشد. مخزن ساختمان به صورت مستطیل شرقی – غربی بوده و گنجایش ۱۸۷۰ متر مکعب آب را دارد. سردر رفیع این ساختمان ۸ متر ارتفاع دارد و با معقلی تزیین شده است.

نتایج حاصل از تحلیل و ترکیب داده های جمع آوری شده نشان می دهد که از بین انواع روش های ساخت آب انبارها، روش گودبرداری و ساخت این آب انبار به صورت ریخته ای بوده و سقف آن در هنگام گودبرداری از مخزن اجرا شده است. مصالح بکار رفته در این ساختمان شامل شفته آهک، ساروج،سنگ، چوب و آجر آب انباری ا ست.

این بنا دارای یک سقاخانه بوده و همچنین مکانی در بالای سردر به عنوان موذنه دا شته ا ست در این پروژه با ا ستفاده از اطلاعات کتابخانه ای موجود و مطالعات میدانی نقشه آب انبار با روش مثلث بندی برداشت، و تکنولوژی اجرای ساختمان معرفی و بررسی گردیده است.

معماری آب انبار حاج کاظم قزوین

در گذشته های نه جندان دور در شهر قزوین بیش از یکصد آب انبار وجو داشته. متاسفانه در حال حاضر از این تعداد آب انبار ۱۰ آب انبار سالم باقی مانده است. سایر آب انبار ها متاسفانه در طول زمان از بین رفته و یا تخریب شده اند. در ذیل به شرح معماری قسمتهای مختلف آب انبار حاج کاظم قزوین می پردازیم.

سردر ورودی راه پله آب انبار حاج کاظم قزوین

سردر ورودی آب انبار بصورت یک قوس بلند و جناقی ساخته شده. در دو سوی آن دو جرز پهن قرار دارد که وسط آنها، سه طاقتما یکی بر روی دیگری تعبیه شده است، طاقنمای زیر بصورت طاقچه و توگود است. دو طاقنمای دیگر دارای تزئینات کاشی، با طرحهای هندسی و خط بنائی است، طرحهای تزئینی نمای آب انبار بشیوه معقلی صورت پذیرفته چنانکه جابجا آجر کاری و آجرهای لعابدار رنگی در کنار هم قرار گرفته اند. قبل از مدخل اصلی آب انبار محوطه هشتی مانندی واقع شده است. که در دو جانب آن دو سکوی سنگی قرار دارد.

تعداد پله های آب انبار ۳۷ عدد است که طول هر پله ۳/۳۳ متر و عرض آن بین ۵۰ تا ۵۸ سانتی متر متغیر است و ارتفاع آن نیز بین ۳۳ تا ۴۵ سانتی متر می باشد و کلیه آنها از سنگ های تراشیده ساخته شده اند و ازاره های آن نیز همگی از سنگ است. البته با گذشت زمان ۳ پله دیگر به بنا اضافه شده و تعداد پله ها به ۴۰ عدد رسیده ولی بدیهیست که پله های جدید جزء پله های با اصالت بنا نبوده است. پس از طی چهار پله فضای مکث وجود دارد، که این فضا دارای دو سکو در طرفین و پوشش رسمی بندی می باشد. این آب انبار دارای دو شیر آب است.

ساختمان مخزن و بادگیرهای آب انبار حاج کاظم

مخزن آب انبار در ۲۵/۲۰ متر و ۶/۴۰ تا ۷/۵۰ عرض (مستطیل کامل نیست) و ارتفاع ۱۰/۸۰ متر و در جانب راست سردر قرار گرفته است. گنجایش مخزن آن حداکثر ۱۸۷۰ متر مکعب می باشد. جرز دیواره آب انبار در بین ۱/۱۰ الی ۲/۹۰ متر می باشد. بر روی آن دو بادگیر وجود دارد که از سطح زمین ۹/۴۰ و از روی مخزن ۸ متر ارتفاع دارد. از دو بادگیر مزبور آنکه در امتداد سردر قرار دارد.(شرق ساختمان) دارای تزئینات کاشیکاری و معلقی می باشد. بادگیر دیگر ساده است و به مرور زمان به سمت شرق ساختمان انحراف پیدا کرده است.

بادگیرهای منحصر به فرد آب انبار حاج کاظم

یکی از از بهترین انواع بادگیر ها که در ایران ساخته شده است در آب انبار حاج کاظم قزوین تعبیه شده است. طراحی بادگیر این انبار متناسب با سردر پرکار آن است. بادگیرها در دو راس اضلاع مخزن چهار گوش قرار دارند. تا ارتفاع ۵ /۳ متر این بادگیرها چهار گوش هستند، اما لبه های کار به شکل زیبایی پخ شده است و به آن شکل هشت گوش داده است. از ارتفاع ۵ / ۳ متر به بالا بادگیر شش وجهی کامل شده و دارای دو قسمت است. ساقه بادگیر با کوردرهایی با کاشی و معقلی مزین شده است. در بخش بالا، قفسه های بادگیر قرار دارند که با قوسهای برنخش تزیین شده اند.سقف مخروطی خوابیده پوشش نهایی بادگیر است. بخشهای مختلف بادگیر مزین به معقلی شده است.

از دیگر ویژگی های این بنا تزیینات پرکار سردر آن می باشد که شاید در نگاه اول نتوان کاربری ساختمان را تشخیص داد. تزیینات این آب انبار خاص دوره قاجار می باشد. در کنار این تزیینات ، دو کتیبه سنگی نیز وجود دارد که در مدح و ستایش سنت وقف و توضیحاتی در مورد سازنده و تکمیل کننده ساختمان داده شده و روی سنگ مرمر با خط نستعلیق ممتاز حجاری گردیده است. این کتیبه در بالای ورودی داخلی نصب گردیده و مشاهده می شود که توسط حاج کاظم کوزه گر و حاج اسمعیل قزوینی ساخته شده است. در انتهای این کتیبه نیز ماده تاریخ ساختمان به صورت حروف ابجد بیان گردیده که : “منبعی ز آب چشمه کوثر” که منظور سال ساخت بنا یعنی ۱۲۵۶ هجری قمری می باشد.

ساختمان آب انبار حاج کاظم قزوین

نحوه اجرای ساختمان آب انبار، به صورت روش ریخته ای بود است، بدین ترتیب که پس از تعیین کیفیت و مقاومت خاک محله، ابتدا محل دیوارهای آب انبار را مشخص کرده و شروع به گود برداری می کردند. پس از آن ملاتی که مخلوط شفته آهک، ساروج و سنگ لاشه بوده را به داخل فضای گودبرداری شده تزریق می کردند و اجازه می دادند تا با گذشت چند هفته از زمان ریختن مصالح، مواد عرق کند و در حقیقت خود را بگیرد. پس از سفت شدن دیواره مخزن خاک خود مخزن را از بالا تخلیه می کردند.

با توجه به مشکلات فراوانی که برای اجرای سقف این آب انبار وجود داشته، به خصوص برای داربست زدن و چوب بست کردن زیر سقف، اجرای سقف هم زمان با گودبرداری مخزن صورت گرفته است. سقف این آب انبار به صورت تاق کژاوه بزرگ اجرا شده و پس از تکمیل سقف، خاک اضافه مخزن از ۲ مسیر آب و ورودی میراب خارج شده است.

با توجه به وضع موجود و راه میراب که در قسمت شرقی مخرن وجود دارد، یکی دیگر از دلایل استفاده از روش ریخته ای علاوه بر سهولت و سرعت ساخت، کمبود زمین در محله و همچنین قرار گیری پلکان در کنار مخزن با توجه به فرم مستطیل شکل آن می باشد. پس از تکمیل مخزن و اجرای همزمان راه پله، دیوار های اطراف راه پله آجر چینی شده و سپس سقف پاشیر به صورت تاق آهنگ اجرا شده است. ضمنا کف آب انبار حاج کاظم پس از شفته ریزی آجرفرش شده و محل اتصال کف و دیوار به وسلیه مصالح و ملات پخ ۴۵ درجه خورده است که این کار موجب سهولت در لایروبی کف مخزن است.

متن دو کتیبه سنگی که در پیشانی ورودی آب انبار حاج کاظم قزوین

متن دو کتیبه سنگی که در پیشانی ورودی آب انبار حاج کاظم قزوین نصب شده است نیز به این موضوع اشاره دارد:

در کتیبه سنگی اول پس از مدح و ستایش پروردگار ، نوشته شده : “صد شکر که آباد شد این ارض خراب …| عکس رخ آفتاب دیدیم در آب .” و در ادامه اشاره شده که : “چون در صفحه ی حسنات، طرحی از این خوش آب و رنگ تر در بحر مبرات یکتا گوهری از این خوشتر و باصفاتر و پر آب تر نداشت، آنرا نثار مرقد مطهر نور دیده ، حضرت خیرالبشر گردانیده ، وقف نمود که موالیان و تشنگان کربلا در لعن مانعین آب از آن جناب خود را معاف نداند.

بنوشد زمن هر که نوشد ز آب … کند لعن بر قاتلش بی حساب و ثواب این عمل منقور مرقد مطهر را بروح طوبی آشیان ، حاجی محمد کاظم مبذول داشتند”. در کتیبه سنگی دوم نیز شعری به شرح زیل در مدح و شتایش امام حسین (ع) و همچنین سازنده بنا حجاری شده و در بیت آخر نیز ماده تاریخ بنا نوشته شده است.

” خير خلق خدای هر کس را .. شد چو مرکوز فطرت خواطر آن کند در مراتب خيرات .. کش بود رحمت خدا كیفر قدوة الحاج حاجی اسمعیل … آنکه فیض الهش شده رهبر ساخت این برکه معظم و کرد … وقف شاه شهید تشنه جگر

نحوه دسترسی به آب در آب انبار حاج کاظم

برای دسترسی به آب آب انبارهای قزوین از روش پلکانی و پاشیر، که در بیشتر شهرها معمول بوده استفاده شده است. مزیت این روش نسبت به روش دسترسی مستقیم با دلو از مخزن آب انبار که سبب آلودگی آب می گشته ارجحیت داشته است. مسیر پلکان همجوار با مخزن بوده است . به این ترتیب با در نظر گرفتن محل ورود به پلکان در حاشیه یک مسیر، پلکان در یک طرف مخزن قرار می گیرد. (عسگری، ۱۳۸۸ – ۱۹۸). مردم برای دسترسی به آب ، از طریق راه پله به دو فضای مکث که به پاشير معروف است می رسند. که یکی در پله بیست و پنجم و دیگری در ارتفاع دو متری از کف مخزن می باشد. در سقف راه شیر ،دو رسمی بندی نیم کار جهت زیباتر نمودن و تنوع فضایی ایجاد گردیده است .

سقاها و فرهنگ آبرسانی

در ماه های ابتدایی سال که مخزن پر از آب است ، از پاشیر اول و در زمان ماههای انتهایی سال از پاشیر دوم استفاده می شده و ضمن این برای کاهش اثرات رطوبتی و همچنین صرفه جویی در مصرف آب ، مسیر آبی در کنار شیر آب قرار دارد که آب اضافه را به انتهای راه پله می رساند و در آنجا سطلهایی قرار می دادند تا آب لازم برای احشام ذخیره گردد. شواهد و عکسهای قدیمی نشان می دهد که این آب انبار دارای یک سقاخانه بوده که آب گوارا برای مسافرین تامین می کرده و محلی برای روشن کردن شمع داشته (پرهیزگاری، ۱۳۹۰-۱۵۲). ضمن این آب منازل و اماکن عمومی توسط سقاها تأمین می شد .

سقاها خیک و مشک خود را از آب انبارها پر نموده و به خانه ها، مغازه ها، نانوایی ها، قهوه خانه ها، حسینیه ها و … می رساندند و پول دریافت – میکردند . عده ای هم با پر کردن کوزه های خود و حمل آن بر پشت و کاسه ای در دست و قطعه یخی در داخل آن در معابر عمومی و مکانهای شلوغ به تشنگ آن رهگذر آب می فروختند و به این ترتیب برای خود شغلی دست و پا کرده بودند و درآمدی کسب می کردند.

نگهداری و حفاظت از آب انبار حاج کاظم قزوین

برای نگهداری و حفاظت از ساختمان آب انبار همواره مردم محله مبلغی به عنوان حق آب (سهم میراب) را کنار گذاشته و به معتمد محل پرداخت می کردند تا ضمن هزینه نگهداری ساختمان ، دستمزد میراب نیز پرداخت گردد.

متن دو کتیبه سنگی که در پیشانی ورودی آب انبار حاج کاظم قزوین

متن دو کتیبه سنگی که در پیشانی ورودی آب انبار حاج کاظم قزوین نصب شده است نیز به این موضوع اشاره دارد:

” خير خلق خدای هر کس را .. شد چو مرکوز فطرت خواطر آن کند در مراتب خيرات .. کش بود رحمت خدا كیفر قدوة الحاج حاجی اسمعیل … آنکه فیض الهش شده رهبر ساخت این برکه معظم و کرد … وقف شاه شهید تشنه جگر.